Từ bao đời nay, sen đã đi vào tâm thức, cuộc sống và văn hoá của người Việt Nam. Trải qua hàng thế kỷ, sen được khắc hoạ qua nhiều cổ vật, đều phản ánh vẻ đẹp, thẩm mĩ theo thời gian của từng triều đại, mỗi cổ vật đều chứa đựng nhiều thông điệp văn hóa - lịch sử đến với công chúng. Bài viết này tập trung nghiên cứu mĩ thuật trang trí họa tiết hoa sen thời Lý - Trần - Lê, bao gồm hình khối, đường nét và màu sắc của gốm hoa nâu, để tìm ra phương pháp ứng dụng phù hợp giữa nghệ thuật truyền thống và thời trang hiện đại.
1. Những đặc trưng cơ bản của hoạ tiết hoa sen trên gốm hoa nâu
Những nhận xét của họa sĩ Trần Khánh Chương trong Gốm Việt từ đất nung đến sứ: “Tiêu biểu cho gốm sành xốp là gốm hoa nâu và gốm chạm đắp nổi thời Lý - Trần”, “Đây là loại gốm mang trên mình đầy đủ ba yếu tố: hình dáng, hoa văn trang trí và men, màu”1… đã khẳng định vị thế của dòng gốm hoa nâu thể hiện tư duy thẩm mĩ riêng biệt của các nghệ nhân xưa. Gốm hoa nâu sử dụng đất sét trắng là nguyên liệu chính, được nung ở nhiệt độ từ 1200°C đến 1250°C. Men trắng phủ trên gốm hoa nâu được pha chế để đạt độ chớm chảy, tạo nên màu vàng ngà đặc trưng, đồng điệu với hoa văn men nâu tô điểm trên bề mặt. Kỹ thuật trang trí chính là vẽ nét chìm trên xương đất đã tráng men, sau đó tô men nâu lên các hoa văn, tạo ra sự chênh lệch màu sắc nhưng vẫn hài hòa nhờ phần xương gốm màu xám trắng. Kỹ thuật này làm cho gốm hoa nâu trở thành một yếu tố đặc trưng và được nghiên cứu sâu rộng trong giới mĩ thuật Việt Nam. Bắt đầu xuất hiện từ thời Lý (thế kỷ XI-XIII) đến thời Trần (thế kỷ XIII-XIV), gốm hoa nâu vẫn duy trì kỹ thuật cũ nhưng đã có sự đa dạng hơn về mẫu mã, phản ánh sự phát triển văn hóa, tôn giáo và nghệ thuật của thời đại này. Gốm hoa nâu tiếp tục tồn tại và phát triển trong suốt thời Trần và Lê Sơ nhưng dần nhường chỗ cho gốm men hoa lam phát triển rực rỡ vào cuối thế kỷ XIV-XV. Tuy nhiên, màu nâu vẫn được sử dụng trong trang trí và sản xuất gốm men nhiều màu thời Mạc và Nguyễn, phản ánh sự tiếp nối và sáng tạo của người thợ gốm Việt Nam qua các thời kỳ lịch sử.
Phần lớn gốm nâu có dáng gốm hoa nâu mập mạp, khoẻ khoắn, đặc biệt là các sản phẩm thạp và liễn. Xương gốm rất dày, cho phép dựng được những sản phẩm gốm hoa nâu có kích thước lớn. Dáng sản phẩm bao giờ cũng cân đối, các chi tiết được tạo ra bằng đường nét mạch lạc, nhất quán: “Hình dáng gốm hoa nâu bề thế, cân đối và vững chắc”, “Nói chung gốm Lý - Trần về hình dáng đã được sử dụng khá hoàn chỉnh cả thể chính, thể phụ và thể phụ thêm”2. Sự nhất quán giữa trang trí với hình dáng sản phẩm được quan tâm, thể chính là bộ phận chiếm phần lớn dung tích của sản phẩm, hiện lên bằng đường cong liên tục không bị gãy khúc. Thể phụ thường là vai, miệng hoặc đế của sản phẩm, nhỏ hơn thể chính nhiều. Thể phụ thêm, nếu có, thường bắt nguồn từ công dụng của đồ gốm như các loại quai ấm, vòi ấm, hoặc đóng vai trò đơn thuần trang trí. Một đặc điểm đáng chú ý khác là dáng gốm hoa nâu thường ổn định, vững vàng. Người thợ gốm phải cân đối một cách hợp lý tỉ lệ giữa miệng, thân và đáy – nghĩa là giữa chiều rộng và chiều cao của sản phẩm. Một số sản phẩm có xu hướng trang trí cầu kỳ với cấu tạo gồm chân đế cao, nhiều ngăn, chạm thủng, cánh sen in nổi. Men trắng tráng trên các sản phẩm gốm hoa nâu được pha chế ở mức chớm chảy, không phải chảy bóng, tạo nên một độ trầm của men. Nguyên liệu làm men chưa thật tinh khiết, chưa hoàn nguyên khi nung nên men có màu vàng ngà. Về mặt trang trí, phần lớn các sản phẩm thạp, liễn đều được trang trí đắp nổi với hoa văn cánh hoa sen rời xếp cạnh nhau. Hoa văn trang trí tạo bằng nét chìm và tô màu, hoạ tiết được bố cục thành những mảng to trên nền thoáng. Có ba cách bố cục hoa văn trang trí chính: thứ nhất, hoa văn được bố trí thành dải đồ án trang trí chạy quanh thân sản phẩm; thứ hai, đồ án được bố cục theo các ổ dọc; thứ ba, bố cục tự do, hoa văn có thể được vẽ ở bất cứ chỗ nào trên thân sản phẩm, không theo đồ án dọc hay ngang3.
Chịu ảnh hưởng của Phật giáo nên đề tài trang trí hoa sen là xu hướng trang trí phổ biến trong các đồ án gốm nâu, “Phần lớn ở đây là loại hoa sen được vẽ theo lối nhìn nghiêng… Từ một cuống hoa ở dưới vươn lên rồi tiếp đến là các cánh hoa đổ ra hai phía bọc quanh một đài gương ở giữa. Hai cánh trên cùng đang ôm lấy gương sen, hai cánh tiếp đã nở vươn rộng ra hai bên và hai cánh dưới cùng thì đã đổ xuống phía dưới sắp tàn héo”4. Tuy nhiên, phong cách trang trí của gốm hoa nâu với họa tiết hoa sen có đôi phần khác biệt nhau, phản ánh đặc điểm kỹ thuật trang trí và thẩm mĩ của từng thời kỳ lịch sử. Thời Lý, hoạ tiết hoa sen phần lớn trên đồ gốm được khắc chìm trên nền nâu, nổi bật lên hoạ tiết hoa sen trắng, ở một số ít đồ án lại có cách thể hiện ngược lại. Các hoạ tiết sen được thể hiện góc nghiêng và được cách điệu thành sen dây chạy dọc quanh thân gốm. Bố cục của các hoa sen triệt để tuân thủ sự cân xứng, đăng đối từ từng cánh hoa đến dáng của các đồ án cổ vật; nét khắc to nhỏ, lúc nông lúc sâu mà hình ảnh sen thể hiện với những sắc độ khác nhau, lúc mờ, lúc rõ. Lớp cánh sen nổi được bố trí đều đặn và tỉa tót tỉ mỉ, với đầu cánh thon nhọn, thể hiện sự tinh tế và kỹ thuật cao trong trang trí. Các lớp cánh sen đắp nổi thường xuất hiện trên vai hoặc chân đế của gốm, tạo nên vẻ đẹp thanh thoát và uyển chuyển5, “những sản phẩm này đều do kỹ thuật be chạch, chuốt tay trên bàn xoay”6. Đến thời Trần, kế thừa tinh hoa từ mĩ thuật và tư tưởng của thời Lý và cũng trong giai đoạn này gốm hoa nâu phát triển mạnh mẽ, cho ra nhiều dòng gốm đa dạng và phong phú với đề tài trang trí hoạ tiết hoa sen. So với thời Lý, tạo hình và trang trí gốm được thực hiện với kỹ thuật tinh tế và trau chuốt hơn, đồ án thường có dáng thanh mảnh, cốt gốm mỏng, miệng loe rộng, thành thấp và đế nhỏ, tạo nên vẻ thanh nhã và trang trọng. Tuy nhiên, về mặt sử dụng thực tế, chúng lại có phần chênh vênh và thiếu vững chắc. Ngược lại, sang thời Trần, gốm được thể hiện với phong cách hoàn toàn khác biệt: dáng chắc khỏe, cốt vuốt đầy đặn và sự cân đối vững vàng giữa thân và đế7. Nghệ nhân thời Trần đã chú trọng đến tính thực dụng và độ bền vững, tạo nên những sản phẩm vừa đẹp mắt vừa chắc chắn. Hoạ tiết sen phần lớn được vẽ đơn giản, vẽ nét mảnh từ cuốn lên trên và nhấn phần cánh sen đậm thường kết hợp búp sen, bèo và cây cỏ, đa phần được tả theo góc nhìn nghiêng và vẫn theo mĩ thuật hai chiều. Đặc biệt, lá sen có nhiều kiểu dáng, có lá theo bố cục nhìn chính diện, có lá từ trên nhìn xuống kiểu mảng tròn to thấy rõ chi tiết gân lá hoặc là lá uốn cong rồi rủ xuống phía dưới giống như sắp tàn. Hoa sen có các dạng: sen dây, sen cành và cả khóm hoa lá sen. Lớp cánh sen có bản dẹt, đầu cánh tròn, dày dặn và mập mạp. Chính những yếu tố trên hoạ tiết hoa sen có xu hướng trở về hiện thực, các nghệ nhân không gò bó theo khuôn mẫu đăng đối nào mà khắc hoạ hoa sen trở nên sinh động và gần gũi. Ví dụ, một chiếc thống trong bảo vật của quốc gia được bảo tồn, đại điện cho gốm hoa nâu thời Trần được tạo dáng như một bông sen nở 8 cánh, vai đắp nổi bằng cánh sen; trong mỗi cánh dọc thân có viền hình dấu hỏi, khắc và tô nâu một cành hoa lá sen cắm trong bình. Cuối thời Trần, đầu thời Lê Sơ (thế kỷ XIV-XV), dòng gốm nâu dần mất đi ưu thế, hoạ tiết hoa sen trên đồ dùng vẽ rất khái lược, vội vã, cách trang trí dàn trải, ken dày ở bề mặt đã phần nào làm mất đi vẻ tinh tế của nghệ thuật. Các hoa văn chia theo băng dọc, ngang bằng chấm dải hoặc chấm lửng men nâu. Các dáng tạo hình phong phú, mới mẻ. Bố cục đăng đối và tượng trưng, chia nhiều lớp cánh, trông rất cầu kỳ nhưng kém hẳn vẻ tinh xảo so với mĩ thuật thời Lý và nhịp vận động chắc khoẻ của mĩ thuật thời Trần.
Gốm hoa nâu mang đậm dấu ấn riêng biệt với phong cách độc đáo và đặc trưng trong nghệ thuật gốm sứ Việt Nam. Mối quan hệ tương đồng giữa hoa văn trang trí trên gốm hoa nâu và các hiện vật bằng đá, đất nung, gỗ, vàng, đồng… cho thấy sự tương đồng và giao thoa văn hóa nghệ thuật trong cùng thời kỳ. Sự thay đổi này không chỉ là biểu hiện của sự phát triển trong kỹ thuật gốm mà còn phản ánh sự chuyển đổi về tư duy thẩm mĩ và văn hóa của từng thời kỳ.
2. Tiềm năng ứng dụng hoạ tiết hoa sen trên gốm hoa nâu vào trong thiết kế thời trang
Hoa sen với hình ảnh thanh thoát và tinh khiết đã từ lâu là nguồn cảm hứng bất tận. Tuy phát triển và luôn đổi mới nhưng các nghệ nhân vẫn lưu giữ các giá trị cũ khi vừa kế thừa vừa sáng tạo cái mới thể hiện lên hoạ tiết sen và những giá trị ấy đã lưu truyền đến ngày nay. Để tiếp nối và kế thừa từ người xưa để lại, thế hệ trẻ cũng đã nỗ lực trong việc truyền bá văn hoá cho thế hệ tương lai: thiết kế Lụa Làng Sen của nhà thiết kế Đặng Trọng Minh Châu xuất hiện tại Miss Grand Vietnam năm 2024 lấy cảm hứng từ khung dệt nên sợi tơ sen dùng chất liệu sen tơ với kỹ thuật thêu, đính và kỹ thuật mới in 3D, đan vải tạo sự độc đáo nhưng vô cùng tỉ mỉ cho thiết kế8; bộ sưu tập Tình Tang của nhà thiết kế Thuỷ Nguyễn lấy cảm hứng từ dòng tranh dân gian, những chiếc chum sành đầy sen và lá sử dụng chất liệu vải organza cùng với kỹ thuật dập ly vải, chi tiết đính kết và in hoạ tiết trên nền vải9. Đó là những minh chứng tiêu biểu cho thấy những giá trị của hoa sen đã, đang và sẽ luôn được tiếp nối, không bị mai một và phát triển hơn trong tương lai.
Hiện nay chưa có thiết kế lấy cảm hứng về gốm hoa nâu nên từ nghiên cứu này có thể tạo nguồn cảm hứng mới về nghệ thuật gốm hoa nâu. Thông qua những phân tích nghiên cứu trên một góc độ khác, từng hoạ tiết, phom dáng và màu sắc của gốm đều có thể trở thành nguồn cảm hứng sáng tác cho các nhà thiết kế. Không chỉ dừng lại ở trang phục truyền thống, họa tiết sen từ gốm hoa nâu còn có thể được áp dụng vào thời trang hiện đại và phá cách. Các nhà thiết kế có thể sáng tạo ra những mẫu trang phục mới lạ, kết hợp giữa chất liệu hiện đại và họa tiết cổ điển, tạo nên sự đối lập thú vị và cuốn hút. Dựa theo các đặc trưng của dòng gốm hoa nâu từng thời kỳ mà ứng dụng vào trong thời trang: thời Lý, hoạ tiết sen dây uyển chuyển có thể thêu trên vải mỏng hoặc chi tiết cánh sen đắp nổi tạo nhiều lớp layer chi tiết trên trang phục xếp chồng lên nhau trên áo, tùng váy...; thời Trần, dáng gốm chắc khoẻ tạo từng khối cánh sen như thống gốm hoa nâu, sử dụng chất liệu thô cứng như vải jean, thô boil, linen… chúng ta có thể dựng phom dáng áo 3D cánh tay áo, váy, đầm hay cut-laser… tạo hoạ tiết sen như hoạ tiết được khắc hoạ ở thời đó. Ngoài kỹ thuật thêu còn có kỹ thuật vẽ trên vải hoặc đính hạt, chia mảng miếng của thiết kế như gợi về thời Trần - Lê sơ vẽ hoạ tiết trên gốm và băng hoạ tiết quanh thân gốm. Ngoài tạo hoạ tiết theo thời kỳ thì bề mặt rạn nứt trên gốm cùng với màu nền trắng nâu gốm cũng tạo nguồn cảm hứng cho thiết kế. Bên cạnh trang phục, họa tiết sen cũng có thể được sử dụng trong thiết kế phụ kiện thời trang như túi xách, mũ nón và trang sức. Những phụ kiện này không chỉ làm đẹp thêm cho trang phục mà còn góp phần tôn vinh và lan tỏa giá trị văn hóa Việt Nam ra thế giới. Chẳng hạn một chiếc túi xách với họa tiết sen tinh tế có thể là một món phụ kiện sang trọng, giúp người sử dụng thể hiện gu thời trang riêng biệt và đậm chất văn hóa. Sự kết hợp này không chỉ giúp bảo tồn và phát huy nghệ thuật gốm hoa nâu mà còn mang đến những sản phẩm thời trang độc đáo, có giá trị nghệ thuật và kinh tế cao. Các nghệ nhân gốm có thể truyền đạt những kỹ thuật và bí quyết độc đáo cho các nhà thiết kế, từ đó tạo nên những sản phẩm thời trang mang đậm dấu ấn văn hóa và nghệ thuật.
Tóm lại, việc ứng dụng họa tiết sen trên gốm hoa nâu vào thời trang không chỉ là cách để bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống mà còn mở ra những hướng đi mới đầy sáng tạo và tiềm năng. Sự kết hợp giữa nghệ thuật gốm cổ điển và thời trang hiện đại có thể mang đến những sản phẩm thời trang độc đáo, tinh tế và đậm chất văn hóa Việt Nam, góp phần đưa nghệ thuật và văn hóa Việt Nam hội nhập quốc tế.
3. Kết luận
Đặc trưng họa tiết hoa sen trên gốm hoa nâu không chỉ đại diện cho nét đẹp văn hóa truyền thống Việt Nam mà còn chứa đựng tiềm năng lớn trong ứng dụng thiết kế thời trang hiện đại. Sự tinh tế, uyển chuyển của hoạ tiết kết hợp với màu sắc mộc mạc của gốm hoa nâu tạo nên một biểu tượng độc đáo, mang đậm dấu ấn nghệ thuật dân gian. Đây sẽ là nguồn cảm hứng vô tận cho các nhà thiết kế, giúp họ tạo ra những sản phẩm thời trang không chỉ đẹp mắt mà còn mang ý nghĩa sâu sắc, gắn liền với bản sắc dân tộc.
Việc đưa họa tiết hoa sen từ gốm hoa nâu vào thời trang không chỉ làm mới mẻ và phong phú thêm kho tàng thiết kế mà còn góp phần nâng cao giá trị văn hóa và nghệ thuật truyền thống. Thông qua các bộ sưu tập thời trang sử dụng họa tiết này, người tiêu dùng không chỉ được chiêm ngưỡng góc nhìn khác về vẻ đẹp của hoa sen mà còn có cơ hội hiểu sâu hơn về lịch sử và nghệ thuật gốm sứ Việt Nam. Kết hợp giữa họa tiết hoa sen và các chất liệu thời trang hiện đại còn mở ra nhiều cơ hội sáng tạo mới. Các nhà thiết kế có thể tận dụng tính thẩm mĩ và tính linh hoạt của họa tiết này để tạo ra những trang phục mang tính ứng dụng cao, phù hợp với nhiều phong cách và đối tượng khác nhau. Điều này không chỉ giúp sản phẩm thời trang trở nên độc đáo và ấn tượng mà còn thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành công nghiệp thời trang khi các giá trị truyền thống và hiện đại được kết hợp hài hoà. Họa tiết hoa sen trên gốm hoa nâu là một kho báu nghệ thuật, mang trong mình sức mạnh lan tỏa và tiềm năng ứng dụng rộng lớn trong thiết kế thời trang. Việc khai thác và phát huy đúng giá trị của họa tiết này không chỉ giúp bảo tồn và phát triển nghệ thuật gốm hoa nâu truyền thống mà còn góp phần làm giàu thêm bản sắc văn hóa dân tộc, tạo nên những sản phẩm thời trang mang tính nghệ thuật và giá trị cao.
Chú thích:
* Khoa Mỹ thuật ứng dụng, Trường Đại học Văn Lang.
1, 2 Trần Khánh Chương (2001), Gốm Việt từ đất nung đến sứ, NXB. Mỹ thuật.
3 Phạm Quốc Quân & Nguyễn Đình Chiến (2005), Gốm hoa nâu Việt Nam, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam xuất bản.
4 Nguyễn Du Chi (2002), Hoa văn Việt Nam từ thời tiền sử đến nửa đầu thời kỳ phong kiến, NXB. Mỹ thuật, tr. 226.
5 Nguyễn Đức Nùng (1973), Mỹ thuật thời Lý, NXB. Văn hoá; Phạm Quốc Quân & Nguyễn Đình Chiến (2005), Gốm hoa nâu Việt Nam, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam xuất bản.
6 Phạm Quốc Quân & Nguyễn Đình Chiến (2005), Gốm hoa nâu Việt Nam, Bảo tàng Lịch sử Việt Nam xuất bản, tr. 29.
7 Nguyễn Đức Nùng (1977), Mỹ thuật thời Trần, NXB. Văn hoá.
8 Trang Shaelyn (2024): “Hoa hậu Thanh Thủy trình diễn áo dài tơ sen tại Miss Grand Vietnam 2024”, Tạp chí Ngôi Sao, https://ngoisao.vnexpress. net/hoa-hau-thanh-thuy-trinh-dien-ao-dai-to-sentai-miss-grand-vietnam-2024-4776103.html, ngày 31/7/2024.
9 Thuỳ Trang (2024): “Phong vị dân gian và tư duy hiện đại hòa quyện trong BST Tình Tang của NTK Thủy Nguyễn, Tạp chí ELLE, https://www. elle.vn/bo-suu-tap/bst-tinh-tang-cua-ntk-thuynguyen, ngày 18/04/2019.