Xu hướng khai thác chất liệu truyền thống vào thiết kế đồ họa đương đại đã và đang là một hướng đi nhận được nhiều sự quan tâm của cộng đồng. Trong bối cảnh trên, các chất liệu mĩ thuật truyền thống có thể được xem là chiếc nôi nuôi dưỡng mĩ thuật đương đại, đặc biệt có tác động lớn đến các ngành thiết kế, trong đó có thiết kế đồ họa. Bởi lẽ đó, các nhà thiết kế đồ họa cần phải xem đây là nền tảng cốt lõi. Trong kho tàng di sản mĩ thuật, dòng gốm Luy Lâu (Bắc Ninh) là một viên ngọc sáng đầy tiềm năng, chưa được khai phá.

   Dòng gốm Luy Lâu cổ được xem là mẫu mực trong nghệ thuật gốm Việt vì nó là dòng gốm nội sinh đậm bản sắc Việt. Theo dòng thời gian, cùng với sự bồi lấp của dòng sông Dâu cổ, gốm Luy Lâu đã bị thất truyền, chỉ mới vừa được phục dựng bởi nghệ nhân Nguyễn Đăng Vông khoảng hai thập kỷ qua. Với thời gian phát triển bị hạn chế hơn nhiều so với các dòng gốm khác có cùng lịch sử nhưng không bị thất truyền thì hiện chưa có nhiều công trình nghiên cứu về giá trị mĩ thuật trên các sản phẩm gốm Luy Lâu đương đại.

   Mặt khác, một thực trạng mà các dòng gốm Việt nói chung và gốm Luy Lâu nói riêng đang đối mặt, chính là những quan điểm tiêu cực về giá trị nghệ thuật của gốm Việt: “Khuôn mẫu văn hóa mang ý nghĩa biểu tượng, trong bối cảnh đó, thường chịu sự chi phối của hệ chuẩn mực “khuôn vàng thước ngọc” của văn minh nước lớn. Các nước nhỏ, do vậy, chỉ là biến thể, hay hình ảnh khúc xạ trở lại như là một phiên bản kém giá trị bản sắc, không thể hiện được bản lĩnh quốc gia, dân tộc”¹. Theo nhận định chủ quan của tác giả, nghệ thuật gốm nước ta độc lập và có giá trị không thua kém bất kỳ quốc gia nào vì chúng ta luôn giữ được những đặc trưng tích cực về yếu tố bản địa. Gốm Luy Lâu cũng không ngoại lệ, khi bản thân các thủ pháp, kỹ thuật và ngôn ngữ tạo hình trang trí của dòng gốm này mang nhiều đặc điểm đặc trưng rất thú vị.

   Bài viết này nghiên cứu và tách lớp loại hình mĩ thuật này theo góc độ nghệ thuật tạo hình (đường nét, bố cục, màu sắc) có kết hợp các phương pháp liên ngành, từ đó đề xuất một số phương án ứng dụng dựa vào chuyên ngành Thiết kế đồ họa nhằm giữ gìn, phát huy và giúp gốm Luy Lâu tiếp cận gần hơn đến thế hệ trẻ.

   1. Khái niệm

   1.1. Yếu tố bản địa

   “Bản địa là bản sắc địa phương; và tính bản địa là tính chất (vốn có ở) địa phương; là bản sắc (văn hóa) địa phương (Local Identities)². Nếu diễn giải rộng ra, yếu tố bản địa là các yếu tố có nguồn gốc nội sinh, hình thành và phát triển trong phạm vi địa lý và không gian văn hóa cụ thể, chịu ảnh hưởng của ngữ cảnh văn hóa - xã hội của cộng đồng dân cư sinh sống tại địa phương đó.

   1.2. Mĩ thuật tạo hình

   “Tạo hình là hoạt động của con người tạo ra hình thức của sản phẩm phục vụ cuộc sống, gồm ba tiêu chí: sáng tạo có tính độc đáo, tính thẩm mĩ và tính biểu hiện”³. Theo đó, có 6 phương pháp tư duy tạo hình: 1) Phân chia, giới hạn diện hình màu trên nền diện, hình; 2) Sắp đặt bố cục; 3) Làm biến dạng (uốn, gấp, xoắn) đường nét, hình, diện, khối cơ bản; 4) Cắt bớt, đục, khoét và gọt bớt đi; 5) Phỏng – cách điệu cấu trúc, hình dạng cơ bản phổ biến trong tự nhiên; 6) Phương pháp hỗn hợp – lồng ghép hai hay nhiều cách trên.

   1.3. Nghệ thuật gốm

   “Gốm là tên gọi chung sản phẩm chế từ đất sét và hỗn hợp đất sét nung như đồ đất nung, sành, sứ”⁴.

   Gốm được xem là một trong ba phát minh đầu tiên quan trong nhất của nhân loại, bên cạnh bánh xe và chữ viết. Đây là loại hình tạo tác được ra đời rất sớm khi cách đây khoảng một vạn năm, con người nguyên thủy nhận thức được bằng kinh nghiệm và quá trình chinh phục thiên nhiên rằng “đất sét qua lửa có thể cho một sản phẩm rắn. Ngoài ra, gốm “được coi là “chữ cái” của các nhà nghiên cứu lịch sử, nghệ thuật, kỹ thuật, bởi lẽ nó là kết tinh của kỹ thuật và nghệ thuật qua nhiều thời đại lịch sử”⁵.

   Nhờ vào lịch sử sâu dày cùng sự đa dạng trong mục đích chế tác và sử dụng, gốm dần giữ vai trò không thể thiếu trong đời sống. Về sau, khi nhu cầu con người dần chuyển từ nhu cầu thẩm mĩ bậc thấp sang bậc cao, gốm cũng theo đó mà trở thành loại hình nghệ thuật có sự phân hóa phong phú.

   1.4. Dòng gốm Luy Lâu (Bắc Ninh)

   Gốm Luy Lâu (gốm đỏ vùng Dâu) là dòng gốm gắn liền với tên một tòa thành cổ của Việt Nam hơn hai ngàn năm trước, nổi bật với màu men ô liu xanh trầm ấm và màu men đỏ gạch hiếm thấy, ban đầu được chế tác cho tầng lớp quý tộc.

   Theo nhà sử học Dương Trung Quốc⁶, gốm Luy Lâu là dòng gốm tiếp nối của Phùng Nguyên. Dù khởi phát trong giai đoạn mà kỹ thuật nung đúc còn thô sơ nhưng qua hàng ngàn năm, dòng gốm này đã phát triển cực thịnh và được đánh giá là mẫu mực về kỹ thuật và mĩ thuật. Tuy nhiên, gốm Luy Lâu đã bị thất truyền cùng với sự biến mất của dòng sông Dâu cổ từ thế kỷ XVII. Ngày nay, vùng Luy Lâu đã thành vùng Thuận Thành (Bắc Ninh) và dòng gốm Luy Lâu cũng mới vừa được phục dựng bởi người con của vùng Dâu – nghệ nhân quốc gia Nguyễn Đăng Vông.

   2. Gốm Luy Lâu ở khía cạnh kỹ thuật tạo hình

   Về nguyên liệu, gốm Luy Lâu sử dụng bùn đất sông Dâu, tro đốt từ thân cây dâu mọc trên đất phù sa cùng chút sỏi đá của vùng rừng, chút vỏ sò của vùng biển. Phần đất được lấy về cũng không tạo hình ngay mà được ủ 30-50 năm cho phong hóa. Sự quý giá và xinh đẹp của gốm Luy Lâu dường như chìm lắng trên mọi tấc đất nơi đây, như câu ca dao thân thuộc mà người dân Luy Lâu hay truyền tai nhau: “Núi đất trắng truyền nghề, bùn thành vật quý/ Lò rực hồng hun nặn, đất hóa nên vàng”.

   Về kỹ thuật chế tác, gốm Luy Lâu hiện nay kế thừa các quy tắc chuẩn mực xưa khi chỉ có công đoạn tạo hình mới cần đến bàn xoay. Bàn xoay gốm là một thớt gỗ tròn dưới trục quay cắm xuống đất, bên trên đặt miệng đất dẹt. Khi xoay, nghệ nhân lấy một thỏi đất vê xếp vòng tròn cao lên dần; trên gần miệng, vê đất dày hơn cho miệng đầy đặn. Gốm cần được nung ở nhiệt độ cao từ 1200o C để có thể tạo ra màu sắc như mong muốn.

   Về kỹ thuật tạo hình, gốm Luy Lâu thường sử dụng kỹ thuật chạm - đắp nổi hoàn toàn thủ công, trang trí các hoa văn cao hơn bề mặt gốm. Thủ pháp này mất nhiều thời gian hơn thông thường nên có thể thấy các sản phẩm gốm Luy Lâu đương đại chủ yếu là các sản phẩm thủ công mĩ nghệ chứ không sản xuất hàng loạt. Để tạo ra một tác phẩm thành công, nghệ nhân cần dồn những tâm tư, tình yêu, kinh nghiệm, bàn tay và khối óc của mình vào từng vòng xoay. Vì vậy mà những tác phẩm nổi tiếng của dòng gốm này đều khác nhau.

   Về màu men, gốm Luy Lâu đặc biệt nổi tiếng là nhờ vào nước men xanh ô liu trầm cùng nước men cam đỏ, phối hợp nhịp nhàng các sắc độ, màu sắc biến chuyển phong phú. Nhờ vào nguyên liệu đặc biệt, phần phôi gốm thường có màu đỏ thẫm hoặc xám nhạt, sau đó mới phủ men lên. Khi chuyển động qua các góc ánh sáng khác nhau, tác phẩm gốm ẩn hiện nhiều dải màu sắc tinh tế.

   3. Yếu tố bản địa trong mĩ thuật tạo hình gốm Luy Lâu

   Gốm Luy Lâu ngày nay được phân loại ra rất nhiều nhánh sản phẩm, phục vụ cho đa dạng mục đích. Điểm chung của chúng là hệ thống chủ đề tạo hình đậm tính truyền thống, các tác phẩm khắc họa sinh động quan điểm nhân sinh sâu sắc chỉ bằng những đường nét và hình ảnh mộc mạc, tạo nên tính “thiêng” trong cách xây dựng đề tài. Với giới hạn của bài viết, tác giả sẽ chọn hai nhánh sản phẩm tiêu biểu nhất (gốm tâm linh, bình gốm) để phân tích về ý nghĩa biểu tượng, giá trị mĩ thuật của từng đồ án trang trí trên các tác phẩm nổi bật nhất, qua đó làm rõ được yếu tố bản địa trong ngôn ngữ tạo hình của gốm Luy Lâu.

   3.1. Gốm tâm linh

   Một số đồ án trang trí trên gốm ở sản phẩm tượng tâm linh trưng bày:

   * Đầu rồng thời Lý

   - Ý nghĩa biểu tượng: Biểu tượng của sự huyền biến âm dương, khí chất người quân tử. Khi xưa được xem là biểu tượng của bậc đế vương, thể hiện sự uy quyền.

   - Giá trị mĩ thuật: Tác phẩm tuân theo quy tắc tạo hình rồng thời Lý – một tạo hình khá tiêu biểu trên các đồ án điêu khắc linh vật rồng với mũi là những đường cong xếp chồng, râu như sóng uốn lượn, miệng ngậm ngọc. Râu và mào hợp thành hình lá bồ đề thể hiện cho thời kỳ hoàng kim của Phật giáo – một đặc trưng tín ngưỡng của người Việt.

   * Tượng Hương Vân Cái Bồ Tát

   - Ý nghĩa biểu tượng: Đây được xem là vị Quan Âm khởi thủy của người Việt. Tương truyền, khi Phật giáo Ấn Độ tiếp cận vùng Luy Lâu đã theo con đường thu nạp yếu tố có lợi trong hệ thống tín ngưỡng dân gian. Đây là vị Bồ Tát quan trọng trong tín ngưỡng vùng Luy Lâu cổ. - Giá trị mĩ thuật: Về bố cục, tượng dáng ngồi thoải mái, ung dung của Bồ Tát trên đài sen, bên dưới đài khắc các họa tiết thiên nhiên đặc trưng của người Việt. Màu sắc kết hợp cả hai màu men để tạo ra tổng quan màu sắc có lớp lang.

   * Kỳ lân tống tử

   - Ý nghĩa biểu tượng: “Kỳ lân tống tử” nghĩa là thú thần tặng con, nên về tạo hình, tác phẩm tạc một đứa trẻ cưỡi kỳ lân, tay cầm hoa sen, mang hàm ý tốt lành, sinh liền quý tử.

   - Giá trị mĩ thuật: Ngôn ngữ tạo hình cực kỳ tinh xảo. Kỳ lân được khắc từng vảy nhưng vẫn không làm rối bố cục vì kết cấu từng bộ phận vẫn được phân biệt bằng các dải hoa văn liền mạch.

   * Long mã

   - Ý nghĩa biểu tượng: Linh vật thiêng gắn với truyền thuyết tối cổ của nền văn minh Hoa Hạ (Trung Quốc); về sau, đây cũng trở thành đề tài gốm phổ biến ở phương Đông nói chung.

   - Giá trị mĩ thuật: Dù xuất phát từ Trung Quốc nhưng khi thể hiện qua gốm Luy Lâu lại được cải biên mềm mại hơn, kết hợp với nước men có độ tách lớp xanh - cam cổ điển, mang một nét rất riêng của nghệ nhân Việt.

    3.2. Bình gốm

   Một số đồ án trang trí trên gốm ở sản phẩm bình gốm trưng bày:

   * Tiên Rồng

   - Ý nghĩa biểu tượng: Tác phẩm tái hiện lại nguồn gốc của dân tộc Việt Nam qua tuồng tích về Lạc Long Quân và Âu Cơ, thể hiện sức sống và mong cầu sự sinh sôi.

   - Giá trị mĩ thuật: Cổ và đầu bình được cách điệu bởi hai hình ảnh Âu Cơ, Lạc Long Quân, ở giữa nắp bình là đầu rồng, đại diện cho nguồn gốc “Con Rồng cháu Tiên”.

   * Trống đồng

   - Ý nghĩa biểu tượng: Đây là một sản phẩm tiêu biểu của gốm cổ Luy Lâu vì có tới bảy phiên bản. Điểm đặc trưng là các tác phẩm này sử dụng hoa văn, ký tự, hình ảnh chim Lạc, đời sống sinh hoạt của người Việt cổ.

   - Giá trị mĩ thuật: Về tạo hình, có sử dụng các hình vẽ kỷ hà trên trống đồng chứ không đi sâu vào hình khối. Cấu trúc phần đáy bình tương đồng với đáy trống đồng, tổng thể như một chiếc trống bằng gốm.

   * Văn nhân Nguyễn Du

   - Ý nghĩa biểu tượng: Bình có hai phiên bản (thể hiện hai góc độ khác nhau) của đại thi hào Nguyễn Du. Đây là một đề tài hiếm thấy so với các dòng gốm khác của gốm Luy Lâu.

   - Giá trị mĩ thuật: Về tạo hình, bình có dáng dài, cao, miệng tròn, cổ thấp, thân bình chạm - đắp nổi hình tượng Nguyễn Du bên bàn sách, nghiên mực, như đang diễn tả lại khung cảnh khi ông sáng tác những câu thơ Kiều tuyệt diệu.

   * Bách Việt

   - Ý nghĩa biểu tượng: Tác phẩm có ba phiên bản cho ba dáng (vuông, tròn, cao). Đây là sản phẩm tiêu biểu của gốm cổ Luy Lâu, thể hiện sự tri ân đến cội nguồn khối Bách Việt rộng lớn của dân tộc ta. - Giá trị mĩ thuật: Xét về tạo hình, cả ba phiên bản này đều lấy cảm hứng từ dáng bình tiêu biểu của gốm cổ Luy Lâu. Dáng bình thon thả, trên thân và đáy có ký tự Việt cổ, hai quai cách điệu motif kỷ hà.

   * Ngọc bình

   - Ý nghĩa biểu tượng: Ngọc bình là một hệ thống tác phẩm gồm bốn bản tiêu biểu của Luy Lâu. Mỗi bản có các đồ án khác nhau, mang hàm ý khác nhau nhưng tựu chung vẫn là ca ngợi nét đẹp hùng vĩ, chiều dài lịch sử của đất nước, con người, thể hiện khát vọng hạnh phúc.

   - Giá trị mĩ thuật: Về cấu trúc, cả bốn phiên bản đều khá tương đồng khi cùng có phần tay cầm cách điệu đầu rồng, phần đỉnh bình chạm - đắp nổi lên cao tạo thành một tác phẩm nhỏ riêng biệt trong tổng thể cả bình nhằm thể hiện những triết lý nhân sinh sâu sắc.

   4. Đề xuất phương án kế thừa và phát huy yếu tố bản địa của gốm Luy Lâu vào thiết kế đồ họa

   Bản chất của mĩ thuật và văn hóa là sự sáng tạo và nhiệm vụ của thế hệ kế thừa hiện nay là làm sao để những giá trị truyền thống đó không chỉ dừng lại ở cái đẹp bên ngoài mà còn phải thể hiện được bản sắc văn hóa nước nhà. Dựa vào chuyên ngành Thiết kế đồ họa, xin đề xuất một số hướng triển khai khả thi để lan tỏa giá trị bản sắc của gốm Luy Lâu bằng các sản phẩm mĩ thuật ứng dụng.

   4.1. Thiết kế trò chơi tái hiện văn hóa gốm Luy Lâu

   Một trong những hướng ứng dụng tiềm năng là thiết kế một tựa game về làng, khi này gốm Luy Lâu không chỉ xuất hiện như một di sản mĩ thuật mà còn trở thành một phần của hành trình trải nghiệm thú vị cho người chơi. Hình tượng tạo hình gốm có thể được tái hiện dưới dạng đồ họa, từ màu men đặc trưng đến đường nét trong ngôn ngữ tạo hình sản phẩm. Không chỉ đơn thuần là thiết kế đồ họa cho giao diện trò chơi mà câu chuyện của gốm Luy Lâu – từ quá trình hồi sinh đến ý nghĩa văn hóa của từng đồ án trang trí – cũng có thể được truyền tải thông qua trải nghiệm nhập vai, giúp người chơi hiểu sâu hơn về giá trị của dòng gốm này.

   Bằng cách đưa mĩ thuật truyền thống vào một nền tảng giải trí mang tính tương tác cao, tác giả cho rằng đây không chỉ là một cách bảo tồn mà còn làm mới những giá trị di sản, khiến chúng trở nên gần gũi với thế hệ trẻ – những người ít có cơ hội tiếp xúc trực tiếp với làng nghề truyền thống.

   4.2. Kết hợp triển lãm tương tác sử dụng công nghệ AR và VR

   Một hướng tiếp cận khác là đưa gốm Luy Lâu vào các triển lãm kỹ thuật số thông qua công nghệ AR (thực tế tăng cường) và VR (thực tế ảo). Các ứng dụng này có thể tạo ra một hành trình trải nghiệm đa giác quan, giúp người xem không chỉ nhìn thấy mà còn có thể “chạm vào” các sản phẩm gốm qua môi trường ảo.

   Một số ý tưởng triển lãm có thể bao gồm: 1) Không gian triển lãm thực tế ảo nơi người dùng có thể xoay 3D các sản phẩm gốm, quan sát từng chi tiết hoa văn, màu men; 2) Ứng dụng AR cho bảo tàng và không gian công cộng, giúp khách tham quan có thể sử dụng điện thoại để quét mã QR và xem các hình ảnh động hoặc mô tả chi tiết về sản phẩm gốm; 3) Chương trình trải nghiệm “Thử làm nghệ nhân”, nơi người dùng có thể thiết kế một sản phẩm gốm bằng công nghệ số, sau đó có thể đặt hàng in 3D hoặc sản xuất thủ công dựa trên thiết kế của họ nhằm giúp quảng bá cho thương hiệu gốm Luy Lâu.

   4.3. Thiết kế bộ nhận diện thương hiệu mới cho gốm Luy Lâu

   Bên cạnh lĩnh vực tương tác và giải trí, yếu tố bản địa của gốm Luy Lâu cũng có thể được khai thác trong việc xây dựng bộ nhận diện thương hiệu cho làng nghề. Một bộ nhận diện đủ tốt không chỉ giúp sản phẩm gốm Luy Lâu có chỗ đứng vững chắc trên thị trường mà còn góp phần định hình hình ảnh thương hiệu làng nghề trong bối cảnh đương đại.

   5. Kết luận và khuyến nghị

   Bài viết khẳng định yếu tố bản địa đậm nét luôn tiềm tàng bên trong tạo hình của dòng gốm Luy Lâu, khẳng định đây sẽ là nguồn cảm hứng to lớn cho các nhà thiết kế trẻ khai thác và tự do sáng tạo trong các thiết kế đồ họa của mình. Chúng ta không nhất thiết chỉ có thể khai thác giá trị này ở dạng tạo hình nghệ thuật mĩ nghệ gốm mà hoàn toàn có thể mở rộng góc nhìn, tìm ra những hướng đi mới.

   Chúng ta có thể tiếp tục trực tiếp khảo cứu thực địa, phỏng vấn các nghệ nhân, từ đó có đủ hệ thống tư liệu để tiến hành tái hiện đời sống văn hóa bản địa và nét đẹp mĩ thuật của gốm Luy Lâu bằng ngôn ngữ minh họa, thiết kế. Một trong những giải pháp để gìn giữ những giá trị văn hóa, nghệ thuật truyền thống như gốm Luy Lâu là đẩy mạnh việc nghiên cứu, giới thiệu những giá trị đó đến công chúng, bởi khi công chúng hiểu được giá trị của di sản thì mới hình thành trong họ ý thức bảo vệ, gìn giữ. Trải qua bao bể dâu khắc nghiệt của lịch sử, thời gian và thử thách thiên nhiên nhưng gốm Luy Lâu vẫn mạnh mẽ hồi sinh và tiếp tục tồn tại trong dòng chảy mĩ thuật nước nhà. Việc kết hợp những yếu tố bản địa vào thiết kế thị giác hiện đại là đang thổi vào trữ lượng mĩ thuật văn hóa luồng sinh khí mới. Mặt khác, việc nghiên cứu ứng dụng này cũng góp phần làm “giàu” thêm kho dữ liệu đồ họa và góp phần vào quá trình khẳng định bản sắc của thiết kế đồ họa Việt Nam trên thị trường quốc tế.

Chú thích:
¹ Trần Đình Hằng (2015): “Thổi hồn cho mĩ thuật đương đại: chất Việt truyền thống trên đất mới phương Nam qua huyền thoại, truyền thuyết, lịch sử”, Mĩ thuật ứng dụng trên đường tìm về bản sắc Việt, NXB. Văn hóa - Văn nghệ.
² Trần Mạnh Cường (2021): “Hiểu và nhận thức về tính bản địa trong kiến trúc”, kientrucvietnam. org. https://kientrucvietnam.org.vn/hieu-va-nhanthuc-ve-tinh-ban-dia-trong-kien-truc/.
³ Đặng Đức Quang (2020): “Tạo hình và phương pháp tư duy tạo hình”, Tạp chí Khoa học và Công nghệ, https://vjol.info.vn/index.php/hau/arti-cle/ view/64616.
⁴ Hội đồng quốc gia Chỉ đạo biên soạn Từ điển bách khoa Việt Nam (1995), Từ điển bách khoa Việt Nam, NXB. Từ điển bách khoa.
⁵ Trần Khánh Chương (1999), Gốm Việt Nam - Kỹ thuật và nghệ thuật, NXB. Mỹ thuật.
⁶ Truyền hình Đài Tiếng nói Việt Nam (2022): “Gốm cổ Luy Lâu - Hành trình nghìn năm tuổi | Muôn màu cuộc sống”, https://www.youtube. com/watch?v=_Lu82qjObzQ.