Với tư cách là người trực tiếp hoạt động biểu diễn trên sân khấu và tham gia giảng dạy thanh nhạc trong môi trường đào tạo nghệ thuật chuyên nghiệp, tác giả nhận thấy âm nhạc dân gian Việt Nam không chỉ là một nguồn chất liệu nghệ thuật giàu giá trị thẩm mĩ mà còn là nền tảng quan trọng để hình thành kỹ năng, phong cách và bản sắc cho nghệ sĩ nhạc nhẹ đương đại. Trong bối cảnh toàn cầu hóa, khi xu hướng đồng nhất hóa văn hóa diễn ra mạnh mẽ, việc bảo tồn và phát huy di sản âm nhạc dân gian thông qua sáng tạo và đào tạo nhạc nhẹ trở thành một nhiệm vụ kép: vừa gìn giữ “hồn cốt” dân tộc vừa thích ứng với thị hiếu và công nghệ âm nhạc hiện đại.

   Những trải nghiệm thực tế trong biểu diễn cho thấy, các yếu tố dân gian khi được xử lý khéo léo về thanh nhạc, phối khí và phong cách trình diễn, không chỉ tạo nên hiệu ứng nghệ thuật độc đáo mà còn giúp nghệ sĩ định vị thương hiệu cá nhân. Đồng thời, ở góc độ sư phạm thanh nhạc, việc đưa chất liệu dân gian vào giảng dạy giúp người học phát triển khả năng cảm thụ âm nhạc, kỹ thuật thanh nhạc đặc thù và ý thức về bản sắc văn hóa. Tuy nhiên, quá trình này đặt ra nhiều thách thức: yêu cầu tri thức liên ngành sâu rộng, sự cân bằng giữa tính xác thực văn hóa và sức hấp dẫn thương mại, cũng như rủi ro sai lệch trong tiếp nhận của công chúng.

   Từ thực tiễn đó, bài viết hướng tới phân tích cơ hội và thách thức trong việc phát huy giá trị âm nhạc dân gian trong nhạc nhẹ Việt Nam, trên cơ sở kết hợp kinh nghiệm biểu diễn, giảng dạy và tiếp cận nghiên cứu văn hóa - nghệ thuật, nhằm đề xuất một số định hướng phát triển bền vững cho lĩnh vực này.

   Theo Công ước 2003 của UNESCO về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, âm nhạc dân gian là một trong những thành tố cốt lõi của di sản, phản ánh bản sắc, lịch sử và trí tuệ tập thể của cộng đồng. Đặc trưng của âm nhạc dân gian Việt Nam là sự phong phú về loại hình (quan họ, ca trù, xẩm, hát then, hò, lý, dân ca các dân tộc thiểu số…) với hệ thống giai điệu, tiết tấu, thang âm và nhạc cụ đa dạng. Các yếu tố này vừa mang giá trị thẩm mĩ vừa là nguồn tư liệu quý cho hoạt động sáng tạo và đào tạo thanh nhạc.

   Khái niệm “sức mạnh mềm” (soft power) do Joseph Nye (1990) đề xuất, nhấn mạnh khả năng gây ảnh hưởng thông qua giá trị văn hóa, tư tưởng và hình ảnh quốc gia. Âm nhạc, với đặc tính vượt qua rào cản ngôn ngữ và biên giới, là một kênh truyền thông văn hóa hiệu quả. Việc tích hợp chất liệu dân gian vào nhạc nhẹ giúp tạo ra sản phẩm vừa mang bản sắc riêng vừa dễ tiếp nhận trên thị trường quốc tế, từ đó gia tăng sức mạnh mềm văn hóa Việt Nam.

   Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa và cách mạng công nghiệp 4.0, sự phát triển của truyền thông kỹ thuật số, trí tuệ nhân tạo và các nền tảng phát hành âm nhạc trực tuyến đã mở ra cơ hội lan tỏa nhanh chóng cho sản phẩm âm nhạc. Tuy nhiên, đồng thời cũng gia tăng nguy cơ “đồng dạng hóa” (homogenization), khiến sản phẩm dễ bị pha loãng bản sắc nếu không có chiến lược gìn giữ yếu tố văn hóa cốt lõi. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết cho nghệ sĩ nhạc nhẹ khi khai thác chất liệu dân gian: phải vừa sáng tạo vừa bảo toàn “hồn cốt” văn hóa.

   Trong lĩnh vực đào tạo nghệ thuật, đặc biệt là thanh nhạc, việc sử dụng chất liệu dân gian không chỉ giúp người học phát triển kỹ thuật thanh nhạc đặc thù (luyến láy, rung, ngân, xử lý hơi thở) mà còn bồi dưỡng khả năng diễn cảm gắn liền với ngữ điệu và tâm thức văn hóa dân tộc. Ở góc độ biểu diễn chuyên nghiệp, sự am hiểu về phong cách dân gian giúp nghệ sĩ sáng tạo những tiết mục vừa hiện đại vừa giàu tính dân tộc, tạo khác biệt trên thị trường nhạc nhẹ.

   1. Cơ hội đối với nghệ sĩ đương đại

   Trong thị trường âm nhạc cạnh tranh gay gắt, yếu tố bản sắc là “điểm nhận diện” giúp nghệ sĩ nhạc nhẹ khác biệt và bền vững. Âm nhạc dân gian, với hệ giai điệu, tiết tấu và ca từ giàu tính biểu tượng, là kho tàng nguyên liệu nghệ thuật có thể tái cấu trúc thành sản phẩm mới. Việc sử dụng chất liệu dân gian một cách sáng tạo không chỉ nâng cao giá trị thẩm mĩ mà còn tạo nên thương hiệu nghệ sĩ gắn liền với văn hóa dân tộc - một lợi thế cạnh tranh cả ở thị trường trong nước lẫn quốc tế.

   Sự thành công của một số sản phẩm âm nhạc Việt Nam gần đây như Hoàng, Link, Vietnamese (Hoàng Thùy Linh), Bắc Bling (Hòa Minzy), hay các bản remix Trống Cơm, Mẹ yêu con cho thấy tiềm năng thương mại và sức hút của âm nhạc dân gian Việt Nam khi được kết hợp với phong cách đương đại. Các yếu tố âm nhạc đặc trưng của Việt Nam dễ tạo “điểm nhớ” đối với khán giả quốc tế vốn luôn tìm kiếm sự mới mẻ và khác biệt.

   Ở góc độ đào tạo, việc lồng ghép chất liệu dân gian vào chương trình học nhạc nhẹ giúp học viên rèn luyện nhiều kỹ năng: từ kỹ thuật thanh nhạc đặc thù (luyến láy, xử lý hơi thở dài, điều tiết cường độ giọng) đến khả năng truyền tải cảm xúc qua ngôn ngữ âm nhạc dân tộc. Đồng thời, phương pháp này còn giúp thế hệ trẻ hình thành ý thức văn hóa và thái độ trân trọng di sản – yếu tố quan trọng để duy trì tính bền vững của âm nhạc dân gian trong môi trường đương đại.

   Các nền tảng âm nhạc trực tuyến, mạng xã hội và công nghệ sản xuất âm nhạc số cho phép nghệ sĩ đương đại nhanh chóng lan tỏa sản phẩm dân gian cải biên đến công chúng rộng rãi. Nếu được kết hợp với chiến lược truyền thông phù hợp, sản phẩm âm nhạc vừa giữ bản sắc vừa mang tính thời thượng có thể dễ dàng tạo hiệu ứng lan truyền, nâng cao sức ảnh hưởng cá nhân và giá trị thương mại.

   2. Thách thức trong việc phát huy giá trị dân gian trong nhạc nhẹ

   Âm nhạc dân gian Việt Nam có hệ thống thể loại, làn điệu, cấu trúc giai điệu và tiết tấu phong phú, phức tạp. Để khai thác hiệu quả, nghệ sĩ cần nghiên cứu kỹ về nguồn gốc, bối cảnh xã hội - lịch sử và đặc trưng thẩm mĩ của từng loại hình. Thiếu nền tảng tri thức này, việc sử dụng chất liệu dân gian dễ rơi vào tình trạng hời hợt, làm mất tính xác thực văn hóa hoặc tạo ra sự lai tạp khó chấp nhận về mặt học thuật.

   Trong khi công chúng hiện đại, đặc biệt là giới trẻ, thường ưa chuộng sự mới mẻ và tính giải trí cao, thì âm nhạc dân gian lại chú trọng chiều sâu văn hóa, nhịp điệu và giai điệu đặc thù. Thách thức đặt ra là làm thế nào để “thay áo mới” cho âm nhạc dân gian mà không đánh mất “hồn cốt” của nó. Sự thiếu cân bằng dễ dẫn tới hai cực đoan: hoặc quá “cổ điển” và khó tiếp cận, hoặc quá “thị trường” và đánh mất giá trị nguyên bản.

   Việc đưa chất liệu dân gian vào giảng dạy thanh nhạc đòi hỏi người thầy phải am hiểu cả kỹ thuật thanh nhạc hiện đại lẫn phong cách dân gian truyền thống. Thực tế, nhiều cơ sở đào tạo âm nhạc vẫn chú trọng vào kỹ thuật phương Tây, ít tích hợp nội dung dân gian vào chương trình học, dẫn đến khoảng trống trong năng lực biểu diễn dân gian của học viên. Điều này ảnh hưởng trực tiếp tới khả năng sáng tạo của thế hệ nghệ sĩ mới.

   Sự cạnh tranh khốc liệt trên thị trường âm nhạc cùng với tốc độ lan truyền chóng mặt của xu hướng trên mạng xã hội buộc nghệ sĩ phải liên tục đổi mới. Điều này gây áp lực lớn cho việc đầu tư thời gian nghiên cứu sâu về dân gian – một quá trình đòi hỏi sự kiên trì và tâm huyết. Thêm vào đó, các công cụ trí tuệ nhân tạo và sản xuất âm nhạc số vừa mở ra cơ hội vừa tiềm ẩn nguy cơ “sao chép nhanh” mà thiếu chiều sâu sáng tạo.

   3. Giải pháp và hướng phát triển bền vững

   Cần triển khai các dự án nghiên cứu, sưu tầm và số hóa kho tàng âm nhạc dân gian Việt Nam nhằm cung cấp nguồn tư liệu chuẩn xác cho nghệ sĩ và nhà giáo. Việc xây dựng cơ sở dữ liệu mở, bao gồm bản ghi âm, ký âm, phân tích phong cách và bối cảnh lịch sử - xã hội, sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc giảng dạy, sáng tạo và quảng bá âm nhạc dân gian.

   Các cơ sở đào tạo nghệ thuật cần tích hợp nội dung âm nhạc dân gian vào chương trình giảng dạy nhạc nhẹ, bao gồm kỹ thuật xử lý đặc thù (luyến láy, rung, nhả chữ), phân tích phong cách và ứng dụng trong sáng tạo đương đại. Giảng viên – đặc biệt là những người có kinh nghiệm biểu diễn – cần hướng dẫn học viên vừa nắm vững kỹ thuật vừa hiểu sâu về ý nghĩa văn hóa của tác phẩm.

   Sự kết hợp giữa nghệ sĩ, nhà nghiên cứu văn hóa, nhà sản xuất âm nhạc và chuyên gia truyền thông sẽ giúp sản phẩm vừa đạt tiêu chuẩn nghệ thuật vừa phù hợp với thị hiếu công chúng. Đồng thời, việc hợp tác với nghệ sĩ quốc tế, tham gia các liên hoan và dự án giao lưu văn hóa sẽ mở rộng phạm vi ảnh hưởng của nhạc nhẹ Việt Nam mang chất liệu dân gian.

   Khai thác các công nghệ sản xuất âm nhạc số, thực tế ảo (VR), trí tuệ nhân tạo (AI) để làm phong phú trải nghiệm thưởng thức, đồng thời sử dụng nền tảng mạng xã hội và dịch vụ streaming như một kênh quảng bá chiến lược. Tuy nhiên, nghệ sĩ cần kiểm soát chặt chẽ nội dung để đảm bảo tính xác thực và chất lượng nghệ thuật.

   Việc phát huy âm nhạc dân gian trong nhạc nhẹ không chỉ là hoạt động sáng tạo nghệ thuật, mà còn là chiến lược “ngoại giao văn hóa”. Nhà nước và các tổ chức văn hóa cần có chính sách hỗ trợ lâu dài nhằm biến các sản phẩm âm nhạc đương đại mang bản sắc Việt thành “thương hiệu văn hóa” có sức cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

   4. Kết luận

   Việc phát huy giá trị âm nhạc dân gian trong nhạc nhẹ Việt Nam là một hướng đi chiến lược, góp phần bảo tồn di sản văn hóa, định vị bản sắc nghệ thuật và nâng cao sức mạnh mềm quốc gia trong bối cảnh toàn cầu hóa. Từ kinh nghiệm thực tiễn biểu diễn và giảng dạy thanh nhạc, có thể khẳng định rằng chất liệu dân gian không chỉ mang đến giá trị thẩm mĩ đặc sắc, mà còn là công cụ hiệu quả để rèn luyện kỹ thuật, phát triển phong cách và nuôi dưỡng ý thức văn hóa cho thế hệ nghệ sĩ mới.

   Tuy nhiên, hành trình này đòi hỏi sự am hiểu sâu sắc về di sản, khả năng sáng tạo liên ngành và tinh thần kiên trì trước áp lực của thị trường âm nhạc đương đại. Sự thành công không đến từ những thử nghiệm hời hợt, mà từ quá trình lao động nghệ thuật nghiêm túc, kết hợp nghiên cứu khoa học và trải nghiệm thực tiễn.

   Trong tương lai, nếu được hỗ trợ bằng các chính sách văn hóa hợp lý, hệ thống đào tạo cải tiến, cùng sự đồng hành của công nghệ và hợp tác quốc tế, âm nhạc dân gian trong nhạc nhẹ Việt Nam hoàn toàn có thể trở thành một “thương hiệu văn hóa” mang tầm vóc quốc tế, vừa giữ trọn hồn cốt dân tộc vừa hòa nhập vào dòng chảy âm nhạc toàn cầu.