Trong đào tạo sinh viên (SV) thanh nhạc, nội dung dạy học các ca khúc mang âm hưởng dân ca là cần thiết và quan trọng. Tại Trường Đại học Khánh Hòa, nội dung dạy học này được thể hiện rõ trong chương trình các học phần thanh nhạc. Qua thực tiễn giảng dạy, chúng tôi nhận thấy trong những năm qua, việc dạy học các ca khúc mang âm hưởng dân ca được thực hiện bởi các giảng viên (GV) có chuyên môn vững vàng, nhiệt tình trong giảng dạy; SV thể hiện sự yêu thích khi học đến nội dung này và đã đạt được những kết quả nhất định như: nắm được các làn điệu đặc trưng của các vùng miền, kỹ thuật thể hiện và trình bày khá tốt các bài hát có liên quan đến nội dung này… Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được vẫn còn một số điểm tồn tại về cả phía người dạy và người học. Bài viết này tập trung tìm hiểu về thực trạng dạy học các ca khúc mang âm hưởng dân ca cho sinh viên cao đẳng thanh nhạc Trường Đại học Khánh Hòa nhằm góp phần nâng cao hiệu quả việc dạy học của nhà trường trong giai đoạn hiện nay.

   1. Một số khái niệm

   - Dân ca: Trong cuốn Âm nhạc Việt Nam biên khảo, tác giả Trần Quang Hải đã nhận định: “Dân ca là những bài hát, khúc ca được sáng tác và lưu truyền trong dân gian mà không thuộc về riêng một tác giả nào. Đầu tiên bài hát có thể do một người nghĩ ra rồi truyền miệng qua nhiều người từ đời này qua đời khác và được phổ biến ở từng vùng, miền… Các bài dân ca được gọt giũa, sàng lọc qua nhiều năm tháng bền vững với thời gian”¹. Vậy có thể hiểu rằng dân ca là những bài hát cổ truyền với các làn điệu đã đi vào kho tàng nghệ thuật dân gian bằng cách truyền khẩu trong nhân dân, luôn được biến đổi và không thuộc bản quyền của một tác giả nào từ ban đầu.

   - Ca khúc: Ca khúc hay còn gọi là bài hát hoặc khúc ca, bao gồm phần lời hát và giai điệu, là một thể loại âm nhạc thuộc lĩnh vực thanh nhạc. Ca khúc được thể hiện bằng giọng hát của con người với phần đệm của nhạc cụ cho giọng hát đó². Tác giả Dương Anh với bài viết Ca khúc là gì? đã quan niệm: “Ca khúc là danh từ dùng để gọi những tác phẩm âm nhạc được thể hiện bằng giọng người (thanh nhạc). Nó là sản phẩm của một tập thể (ca khúc dân ca) hay do nhạc sĩ chuyên nghiệp sáng tác. Ca khúc do hai bộ phận hợp thành đó là âm nhạc và lời ca”³. Như vậy có thể hiểu rằng ca khúc là thể loại âm nhạc sử dụng giọng hát để thể hiện tác phẩm và thường là một tác phẩm âm nhạc độc lập được phổ biến rộng rãi nhất với nhiều hình thức trình diễn. Trong ca khúc, ca từ có thể được tạo ra từ giai điệu hoặc giai điệu được tạo ra bởi ca từ.

   - Ca khúc mang âm hưởng dân ca: Trong bài viết “Bàn về chất liệu dân ca trong ca khúc” đăng trên Tạp chí Hồn Việt, số 31, tháng 11/2012, tác giả Phan Minh cho rằng: “Những ca khúc mang âm hưởng dân ca là những ca khúc mang tính dân gian hoặc mô phỏng những làn điệu dân gian được sáng tác bởi một số nhạc sĩ”. Như vậy có thể hiểu ca khúc mang âm hưởng dân ca là ca khúc có sử dụng mô phỏng chất liệu âm nhạc trong dân ca Việt Nam, được sáng tác bởi một số nhạc sĩ. Có thể nói, những ca khúc mang âm hưởng dân ca là ca khúc dễ đi vào lòng người, bởi ca khúc đó mang đậm nét âm nhạc truyền thống, đậm bản sắc dân tộc. Những ca khúc thể loại này cũng góp phần làm đời sống âm nhạc thêm phong phú và độc đáo⁴.

   2. Thực trạng dạy học các ca khúc mang âm hưởng dân ca cho sinh viên thanh nhạc Trường Đại học Khánh Hòa

   2.1. Chương trình dạy học

   Trong những năm qua, việc dạy học các ca khúc mang âm hưởng dân ca cho SV thanh nhạc Trường Đại học Khánh Hòa được thực hiện lồng ghép trong chương trình học phần thanh nhạc. Chương trình học phần thanh nhạc được chia làm 6 học phần gồm: Thanh nhạc 1, Thanh nhạc 2, Thanh nhạc 3, Thanh nhạc 4, Thanh nhạc 5, Thanh nhạc 6; với tổng thời lượng là 300 tiết và được phân bổ trong 6 học kỳ, cụ thể như sau:

   Chương trình các học phần thanh nhạc được biên soạn theo hướng mở nên GV sẽ dựa vào kiến thức cần đạt của mỗi học kỳ, kết hợp năng khiếu, chất giọng, quá trình phát triển kỹ thuật giọng hát, tư duy thể hiện ca khúc của SV để chọn bài hát phù hợp cho SV thực hành các nội dung trong chương trình.

   Học phần thanh nhạc với tổng thời lượng 300 tiết và được rải đều trong 6 học kỳ, trong đó nội dung dạy học các ca khúc mang âm hưởng dân ca được thể hiện khá rõ. Tuy nhiên, tất cả chương trình học phần thanh nhạc đều chưa quy định cụ thể số tiết dành cho từng nội dung nói chung, nội dung dạy học các ca khúc mang âm hưởng dân ca nói riêng, mà chỉ quy định số tiết tổng cho tất cả các nội dung dạy học của từng chương, bài. Dựa vào đó, GV sẽ tự phân bổ số tiết cho các nội dung dạy học. Điều này cũng dẫn đến thực trạng GV dành thời lượng cho các nội dung chưa có sự đồng đều và thống nhất với nhau. Ví dụ như học phần Thanh nhạc 1, 2 dưới đây:

   2.2. Dạy học các ca khúc mang âm hưởng dân ca cho sinh viên thanh nhạc

   Khoa Nghệ thuật - Trường Đại học Khánh Hòa đào tạo các ngành nghệ thuật bậc cao đẳng như: Thanh nhạc, Diễn viên múa, Biểu diễn nhạc cụ truyền thống, Biểu diễn nhạc cụ phương Tây, Đồ họa, Hội họa. Với bề dày kinh nghiệm hơn 40 năm, các chuyên ngành Âm nhạc - Múa của nhà trường đã đào tạo được nhiều thế hệ nhạc sĩ, ca sĩ, nhạc công, diễn viên múa, giáo viên âm nhạc cho tỉnh Khánh Hòa, các tỉnh Nam Trung Bộ và Tây Nguyên; nhiều cựu SV đã khẳng định mình bằng những kiến thức, kỹ năng được đào tạo ở nhà trường.

   2.2.1. Về trình độ chuyên môn

   - Ưu điểm:

   Hiện tại, chuyên ngành Âm nhạc - Múa có 18 GV, trong đó có 13 GV có trình độ Thạc sĩ, 5 GV có trình độ Đại học. Các thầy cô vừa là GV vừa là nhạc sĩ, ca sĩ, diễn viên múa… Ngoài công tác giảng dạy tại Trường Đại học Khánh Hòa, các thầy cô còn tham gia hoạt động trong các hội văn học nghệ thuật địa phương và trung ương. Nhiều thầy cô đã đạt những giải thưởng cao trong lĩnh vực âm nhạc.

   Đa số GV được đào tạo bài bản tại các trường nghệ thuật lớn trong và ngoài nước. Nhiều GV có trình độ chuyên môn tốt, được đào tạo bài bản và có kinh nghiệm thực tế trong lĩnh vực thanh nhạc, tham gia rất tích cực vào các hoạt động biểu diễn phục vụ công tác đào tạo và phục vụ xã hội. Do vậy, về năng lực, trình độ chuyên môn, các GV đều có thể đáp ứng được trong việc đào tạo SV thanh nhạc tại nhà trường.

   - Tồn tại: Hiện nay vẫn còn một số ít GV chưa thực sự tích cực tham gia hoạt động biểu diễn phục vụ công tác đào tạo và phục vụ xã hội. Một số GV còn có xu hướng ham luyện thanh quá cao ở những giọng mới chuyển. Điều này cũng rất nguy hiểm vì “khi luyện giọng thường xuyên tập lên những nốt quá cao dễ gây ra bệnh về thanh đới phải nghỉ học để chữa bệnh, mất nhiều thời gian”⁵.

   2.2.2. Năng lực giảng dạy

   - Ưu điểm: Các GV đều nhiệt tình, vui vẻ và tận tâm trong giảng dạy, luôn có sự đầu tư chuẩn bị chu đáo trước khi lên lớp, tạo mọi điều kiện tốt nhất cho SV có thể chiếm lĩnh kiến thức và các kỹ năng trong quá trình học tập. Tiến trình dạy học được GV thực hiện có trình tự, logic, hướng dẫn luyện tập, sửa sai cho SV chặt chẽ; chú ý đến việc hướng dẫn kỹ những chỗ khó trong bài hát nhằm giúp SV thể hiện tốt nhất kỹ thuật thanh nhạc. Bên cạnh đó, các GV còn quan tâm đến việc đổi mới phương pháp giảng dạy, áp dụng nhiều phương pháp giảng dạy kết hợp giữa lý thuyết và thực hành để giúp SV tích cực, chủ động trong học tập, nhất là các yếu tố kỹ thuật thanh nhạc, khả năng biểu diễn…. Chính điều này đã mang đến cho SV những trải nghiệm thú vị, hấp dẫn qua các giờ học. Việc nắm vững và vận dụng triệt để các nguyên tắc sư phạm thanh nhạc cũng đã được nhiều GV quan tâm. Một số GV mạnh dạn, tích cực vận dụng công nghệ thông tin trong quá trình dạy học; luôn tạo mọi điều kiện để SV có thể sử dụng các phần mềm hỗ trợ luyện thanh, thu âm và phân tích giọng hát để nâng cao kỹ năng thanh nhạc của bản thân. Cơ sở vật chất được nhà trường trang bị đầy đủ như: phòng học thoáng rộng, khang trang, các phòng học chuyên ngành có đàn piano, giá nhạc và phương tiện âm thanh hỗ trợ đáp ứng được yêu cầu dạy học.

   - Tồn tại: Vẫn còn tình trạng một số ít GV chưa tích cực, chủ động đổi mới phương pháp dạy học, ít tạo được sự hấp dẫn, sinh động trong các giờ học khiến giờ học đôi khi còn khô cứng theo khuôn mẫu. Vấn đề sử dụng hơi thở, phương pháp chuyển giọng và phương pháp xây dựng kỹ xảo phát âm thanh còn có những mặt chưa thống nhất. Việc nắm vững và vận dụng triệt để các nguyên tắc sư phạm thanh nhạc cũng đã được nhiều GV quan tâm nhưng vẫn còn GV, trong quá trình giảng dạy, đôi lúc còn thiên về giải quyết kỹ thuật mà chưa chú ý hướng dẫn SV nghệ thuật thể hiện tác phẩm. Một số GV còn có thói quen sử dụng các ca khúc quen thuộc để dạy SV từ khóa này sang khóa khác hoặc chỉ giao một số bài hát phong cách của một vùng miền cho SV (các bài hát này thường khá hạn hẹp về màu sắc dân gian). Còn có GV giao bài cho SV chưa thật phù hợp với khả năng và trình độ tương ứng của người học, chẳng hạn như đối với SV trình độ năm thứ nhất có kỹ năng thanh nhạc chỉ ở mức trung bình, đáng lẽ GV chỉ nên giao những bài hát vừa phải về âm vực, âm khu với những luyến láy mang tính kỹ thuật trung bình thì GV lại chọn những bài âm hát có vực quá rộng, đòi hỏi màu sắc dân gian trong giọng hát phải được rèn luyện kỹ và uốn nắn khá tốt, thuộc trình độ của những năm học cao hơn thì mới có thể hát được. Việc GV giao bài chưa thực sự phù hợp với năng lực cũng như giai đoạn phát triển kỹ thuật và nghệ thuật (quá khó hoặc quá dễ) cho SV khiến SV làm việc quá sức hoặc chủ quan. Một số ít GV còn dè dặt, hạn chế trong việc sử dụng tin học và ứng dụng công nghệ thông tin vào quá trình giảng dạy.

   2.2.3. Năng lực nghiên cứu khoa học

   - Ưu điểm: Về chất lượng dạy học các ca khúc mang âm hưởng dân ca của đội ngũ GV thanh nhạc, chúng ta không chỉ nhìn vào kết quả học tập của SV mà còn đánh giá qua các hoạt động nghiên cứu khoa học, các cuộc hội thảo về sáng kiến kinh nghiệm trong giảng dạy chuyên môn của bộ môn Thanh nhạc, hoạt động biểu diễn thực nghiệm… Các GV thanh nhạc không chỉ có kiến thức chuyên môn vững vàng, có phương pháp giảng dạy và xử lý kỹ thuật thanh nhạc, kỹ năng xử lý các ca khúc mang âm hưởng dân ca một cách khoa học và logic mà còn rất tích cực tham gia hoạt động nghiên cứu khoa học. Nhiều GV thường xuyên tham gia viết sách chuyên ngành, tài liệu tham khảo, tham gia sáng tác cho hội văn học nghệ thuật địa phương và trung ương, làm chủ nhiệm nhiều đề tài nghiên cứu khoa học cấp cơ sở, tham gia các chuyên đề, hội thảo chuyên môn…

   - Tồn tại: Vẫn còn một số ít GV chưa thật sự quan tâm đến việc nâng cao năng lực nghiên cứu khoa học của bản thân, khả năng nghiên cứu còn bộc lộ một số hạn chế.

   2.3. Thực trạng học hát các ca khúc mang âm hưởng dân ca của sinh viên cao đẳng thanh nhạc

   - Ưu điểm: Qua thực tiễn dạy học các học phần thanh nhạc nói chung, dạy các ca khúc mang âm hưởng dân ca nói riêng cho SV cũng như phỏng vấn GV khác cùng giảng dạy học phần, chúng tôi nhận thấy phần đông SV rất yêu thích và hứng thú khi học hát các ca khúc mang âm hưởng dân ca; nhiều SV tích cực tham gia hoạt động học tập và hào hứng, tích cực khi học các bài hát mang âm hưởng dân ca. Trong giờ học các ca khúc mang âm hưởng dân ca, nhiều SV thể hiện cảm giác thoải mái, vui vẻ, tích cực như được giải tỏa căng thẳng, mệt mỏi, nhất là sau những giờ học lý thuyết. Trong quá trình dạy học, chúng tôi nhận thấy có nhiều SV có chất giọng tốt, nắm bắt các kỹ thuật thể hiện ca khúc mang âm hưởng dân ca rất nhanh, vận dụng linh hoạt, sáng tạo những gì được GV truyền đạt vào trong quá trình học tập và thực hành thể hiệc các ca khúc; nhiều SV tích cực, chủ động trong học tập, mạnh dạn trao đổi với thầy cô những vấn đề chưa rõ hoặc những khó khăn trong quá trình phân tích và trình bày tác phẩm.

   - Tồn tại: Qua thực tế dạy học, chúng tôi nhận thấy mặc dù GV rất tận tâm, kỹ lưỡng trong việc giảng dạy và luyện tập sửa sai cho SV nhưng vẫn còn SV lơ là, chưa thật để tâm vào việc rèn luyện kỹ năng hát. Một số ít SV chưa thật sự chủ động, tích cực trong việc học tập, nhất là trong vấn đề tự học, tự nghiên cứu. Một số SV còn gặp khó khăn khi hát luyến láy, hát liền tiếng và rung giọng. Ngoài ra, việc phát âm và thể hiện ngữ điệu địa phương trong hát dân ca của một số SV chưa thật tốt, cần phải được chỉnh sửa và luyện tập nhiều hơn. Việc học tập và biểu diễn các ca khúc mang âm hưởng dân ca của một số ít SV còn “thiếu sự khác biệt”, bắt chước máy móc, thiếu linh hoạt, chưa thể hiện được màu sắc, âm hưởng dân ca trong ca khúc sao cho đúng với vùng miền; chưa phát huy kỹ thuật, kỹ năng - kỹ xảo thanh nhạc của mình vào trong các ca khúc mang âm hưởng dân ca với những giá trị tư tưởng, màu sắc vùng miền. Ví dụ, ca khúc Làng quan họ quê tôi của tác giả Nguyễn Trọng Tạo mang âm hưởng của dân ca đồng bằng Bắc Bộ nhưng có SV đã hát với lối luyến láy, ngân nga và đặc biệt là lối phát âm của miền Trung, thậm chí còn có SV nhại lại những tật hát sai của một số nghệ sĩ khi biểu diễn trên sân khấu. Còn tình trạng SV học và thi đối phó, học dồn trong vài buổi trước khi thi. Tác phẩm quy định trong chương trình học và thi chưa được SV thực hiện nghiêm túc. Có SV chỉ tập trung vào một số bài để kiểm tra và thi. Có SV không quan tâm đến mức độ kết quả thi, chỉ miễn qua môn là được.

   3. Kết luận

   Việc tìm hiểu thực trạng dạy học các ca khúc mang âm hưởng dân ca cho SV cao đẳng thanh nhạc tại Trường Đại học Khánh Hòa có vai trò quan trọng trong việc góp phần nâng cao chất lượng dạy học của nhà trường nói chung, nâng cao hiệu quả hoạt động dạy học của GV và SV thanh nhạc nói riêng. Việc khai thác và sử dụng các ca khúc mang âm hưởng dân ca vào trong quá trình dạy học không chỉ góp phần giúp SV hoàn thiện hơn về kỹ thuật thanh nhạc mà còn làm nổi bật giá trị thẩm mĩ trong âm nhạc dân tộc Việt Nam như: lối tư duy, cách thức xử lý các ca khúc mang âm hưởng dân ca Việt Nam…

   Từ việc tìm hiểu thực trạng dạy học các ca khúc mang âm hưởng dân ca nói trên, chúng tôi đã phần nào phản ánh được những ưu điểm cũng như một số tồn tại trong quá trình dạy học các ca khúc mang âm hưởng dân ca của SV cao đẳng thanh nhạc tại Trường Đại học Khánh Hòa. Đây cũng là cơ sở để các GV và SV thanh nhạc xem xét, tìm ra nguyên nhân và cách khắc phục một số tồn tại trong quá trình dạy - học, từ đó nâng cao chất lượng dạy và học các ca khúc mang âm hưởng dân ca cho SV cao đẳng thanh nhạc tại Trường Đại học Khánh Hòa.

Chú thích:
* Khảo sát tại Trường Đại học Khánh Hòa
¹ Trần Quang Hải (1989), Âm nhạc Việt Nam biên khảo, NXB. Bắc Ðẩu, tr. 107.
^{2, 4} Nguyễn Thị Hương Giang (2017), Dạy học ca khúc mang âm hưởng dân ca cho sinh viên khoa thanh nhạc Trường Đại học Văn hóa Nghệ thuật Quân đội, Luận văn Thạc sĩ, Trường Đại học Sư phạm nghệ thuật Trung ương.
³ Dương Anh (2010): “Ca khúc là gì?”, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, tháng 1, tr. 7.
⁵ Lê Thị Minh Xuân (2015), Một số giải pháp nâng cao hiệu quả đào tạo thanh nhạc chuyên nghiệp trong giai đoạn mới, Luận án Tiến sĩ, Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam.