Truyện cười là một thể loại văn học đặc biệt, không chỉ mang tính giải trí mà còn phản ánh nét đặc trưng trong văn hóa của mỗi quốc gia. Hội thoại xuất hiện trong hầu hết các truyện cười nhưng không đơn thuần nhằm truyền đạt thông tin trực tiếp. Nhiều đoạn hội thoại chứa đựng hàm ý, được xây dựng theo cách diễn đạt độc đáo, cố ý vi phạm nguyên tắc cộng tác (dựa trên lý thuyết về hàm ý hội thoại của Grice) để tạo hiệu ứng gây cười và tăng tính hài hước.
Truyện cười Toto (Les blagues de Toto) là một trong những bộ truyện cười nổi tiếng của Pháp, xoay quanh nhân vật chính Toto – một cậu bé tinh nghịch, hóm hỉnh, thường xuyên đưa ra những câu trả lời bất ngờ, hài hước và đôi khi “lém lỉnh” trước người lớn, đặc biệt là thầy cô giáo và cha mẹ. Những câu chuyện này thường khai thác sự ngây thơ pha chút láu cá của trẻ con, tạo nên những tình huống dở khóc dở cười. Đặc biệt, các đoạn hội thoại trong truyện không chỉ mang tính hài hước mà còn thể hiện rõ các hiện tượng ngôn ngữ như hàm ý hội thoại, chơi chữ và vi phạm phương châm hội thoại.
Bài viết này tập trung nghiên cứu các vi phạm phương châm hội thoại trong Les blagues de Toto nhằm làm rõ cách thức biểu đạt hàm ý trong giao tiếp hài hước. Thông qua phân tích các trường hợp vi phạm, bài viết giúp người học ngoại ngữ hiểu rõ hơn về hàm ý hội thoại, cách diễn đạt hàm ý trong giao tiếp, đồng thời khám phá sâu hơn văn hóa và phong cách giao tiếp của người Pháp.
1. Cơ sở lý thuyết
1.1. Hàm ý hội thoại
Hàm ý hội thoại xuất hiện trong quá trình giao tiếp, do đó hàm ý mang tính tạm thời và không được quy ước trực tiếp với phát ngôn được nói ra1. Theo Grice2, hàm ý hội thoại xuất hiện khi người nói bày tỏ một điều nhưng thực chất muốn truyền đạt một ý khác. Điều này thường xảy ra khi phát ngôn không đầy đủ hoặc có vẻ bất thường, thiếu một phần nội dung nhất định. Chính phần nội dung thiếu hụt này tạo nên hàm ý và người nghe phải suy luận dựa trên ngữ cảnh để hiểu được.
Hàm ý là sự kết hợp giữa ngôn ngữ và bối cảnh giao tiếp, trong đó cùng một lời nói có thể mang hàm ý trong một số tình huống nhưng lại không tạo ra hàm ý trong những tình huống khác3. Theo Allott4, hàm ý hội thoại do người phát ngôn ngụ ý, là một phần của nội dung phát ngôn nhưng không trực tiếp (hoặc rõ ràng) liên quan đến những gì được nói và không được mã hóa trong phát ngôn.
1.2. Nguyên tắc cộng tác
Theo Grice5, các hoạt động hội thoại được điều chỉnh và chi phối bởi một tập hợp các giả định, gọi là nguyên tắc cộng tác. Ông định nghĩa nguyên tắc này như sau: “Hãy đóng góp vào cuộc hội thoại theo yêu cầu, vào thời điểm thích hợp, phù hợp với mục đích chung của cuộc trao đổi”. Nguyên tắc cộng tác được chia thành bốn phương châm hội thoại: lượng, chất, quan hệ và cách thức6. Khi tham gia hội thoại, người nói cần tuân thủ bốn phương châm này để đảm bảo tính hiệu quả trong giao tiếp7.
Phương châm về lượng: yêu cầu người nói cung cấp thông tin đầy đủ theo yêu cầu và phù hợp với mục đích giao tiếp, tránh đưa ra quá nhiều hoặc quá ít thông tin so với mức cần thiết. Nói cách khác, phát ngôn phải đảm bảo tính thông tin8.
Phương châm về chất: yêu cầu người nói đảm bảo tính chân thực của thông tin, không đưa ra những điều mà mình cho là sai hoặc không có đủ bằng chứng. Theo Betti9, cốt lõi của phương châm này là sự trung thực.
Phương châm quan hệ: yêu cầu người nói chỉ đề cập đến những nội dung có liên quan. Grice cho rằng, dù ngắn gọn, phương châm này đặt ra nhiều vấn đề đáng suy ngẫm, chẳng hạn như các loại và mức độ liên quan khác nhau, sự biến đổi của chúng trong giao tiếp cũng như cách chuyển đổi chủ đề một cách hợp lý.
Phương châm cách thức: yêu cầu người nói diễn đạt rõ ràng, tránh tối nghĩa, mơ hồ, đồng thời đảm bảo ngắn gọn và có trình tự. Khác với các phương châm trước vốn tập trung vào nội dung, phương châm này nhấn mạnh cách thức truyền đạt thông điệp10.
2. Các hàm ý hội thoại trong truyện cười tiếng Pháp
Bài viết sử dụng các phương pháp nghiên cứu gồm phương pháp phân tích diễn ngôn, phương pháp định lượng và phương pháp suy diễn; nhằm xác định, phân tích các hàm ý hội thoại trong ngữ liệu truyện cười, thống kê tần suất vi phạm các phương châm hội thoại và xác định hàm ý dựa trên ngữ cảnh và kiến thức nền.
Sau khi thu thập, thống kê và phân tích các hàm ý hội thoại trong 50 đoạn hội thoại được lấy từ truyện cười tiếng Pháp Truyện cười Toto, chúng tôi thu được kết quả như sau:
2.1. Tần suất vi phạm các phương châm hội thoại trong truyện cười tiếng Pháp “Truyện cười Toto”
Trong số 50 đoạn hội thoại trong Truyện cười Toto có những đoạn chỉ vi phạm một phương châm hội thoại nhưng cũng có nhiều trường hợp vi phạm đồng thời hai hoặc ba phương châm. Phương châm bị vi phạm nhiều nhất là phương châm quan hệ (43/50 lần, chiếm 86%), tiếp theo là phương châm cách thức (30/50 lần, chiếm 60%). Phương châm về chất bị vi phạm 6 lần (12%), trong khi phương châm về lượng có số lần vi phạm ít nhất với 4/50 lần (8%).
Biểu đồ thể hiện tần suất vi phạm phương châm hội thoại trong truyện cười tiếng Pháp Truyện cười Toto.
2.2. Vi phạm phương châm về lượng
Phương châm về lượng ít bị vi phạm nhất trong số các phương châm hội thoại trong Truyện cười Toto mặc dù tần suất vi phạm phương châm này rất ít nhưng nó vẫn có ảnh hưởng nhất định đến phát ngôn, tạo ra những tình huống hài hước, gây cười cho người đọc.
Ví dụ 1:
“Toto: “Bố ơi, cái này là món quà con dành tặng bố ạ!”
Bố: “Ồ, Toto, con thật tốt khi biết nghĩ đến bố! Vậy con có biết điều gì sẽ làm bố vui không?”
Toto: “Dạ không ạ!”
Bố: “Đó là một bảng điểm thật đẹp!”
Toto: “Con xin lỗi bố, nhưng năm nay bố chỉ có được một chiếc cà vạt thôi ạ!””.
(Truyện cười Toto, quyển 3, trang 17)
Câu trả lời của Toto rằng năm nay bố cậu chỉ nhận được một chiếc cà vạt hàm ý rằng bảng điểm của cậu không tốt. Do không đạt điểm cao như mong đợi, cậu không thể dùng bảng điểm làm quà cho bố nên chỉ có thể tặng ông một chiếc cà vạt. Trong câu trả lời này, Toto đã vi phạm phương châm về lượng: khi bố cậu nhắc đến bảng điểm, cậu lại chỉ đề cập đến chiếc cà vạt mà không cung cấp bất kỳ thông tin nào về kết quả học tập. Điều này buộc người nghe phải suy luận để hiểu ý nghĩa ẩn sau lời nói của cậu.
Sự vi phạm phương châm về lượng trong tình huống này không phải do Toto vô tình thiếu thông tin mà là một cách nói hàm ý nhằm giảm nhẹ mức độ nghiêm trọng của sự việc. Thay vì trực tiếp thừa nhận điểm số kém, cậu lựa chọn cách nói tránh giúp hội thoại trở nên nhẹ nhàng hơn, đồng thời tạo ra yếu tố hài hước.
Ví dụ 2:
“Tên trộm (bất ngờ khi gặp Toto): “Ơ! Cháu chưa ngủ ư?”
Toto: “Tí nữa thì chú quên lấy cái này đấy!”
Tên trộm (hớn hở): “Cái gì thế? Sổ tiết kiệm của cháu ư?”
Toto: “Không ạ, đây là sổ điểm của cháu đấy, nhưng mà cháu không muốn mẹ tìm thấy nó!””.
(Truyện cười Toto, quyển 3, trang 28)
Thông thường khi phát hiện có trộm, phản ứng tự nhiên của mọi người là hoảng sợ, báo cảnh sát hoặc tìm cách bắt giữ kẻ đột nhập. Tuy nhiên, trong tình huống này, khi Toto bắt gặp một tên trộm lẻn vào nhà, cậu không tỏ ra lo lắng hay tìm cách ngăn chặn. Thay vì sợ mất những vật có giá trị, Toto lại chủ động đưa sổ điểm của mình cho tên trộm. Tên trộm vui mừng vì tưởng rằng đây là một món đồ quý giá, có thể là sổ tiết kiệm, vì mục đích của hắn khi đột nhập là để lấy những thứ có giá trị. Toto không nói rõ rằng bảng điểm của mình quá tệ nhưng qua hành động và lời nói hàm ý, có thể hiểu rằng điểm số của cậu rất thấp, đến mức cậu thà để trộm lấy đi còn hơn để mẹ nhìn thấy.
Ngay từ đầu, Toto không nói rõ đây là sổ điểm khiến tên trộm lầm tưởng đó là sổ tiết kiệm. Chỉ khi hắn hỏi lại, sự thật mới được tiết lộ. Cách nói này đã vi phạm phương châm về lượng, vì cậu không cung cấp đầy đủ thông tin ngay từ đầu. Sự vi phạm này không phải do nhầm lẫn hay vô ý mà là chủ ý của Toto nhằm tạo ra tình huống hài hước, góp phần làm cho câu chuyện trở nên thú vị và bất ngờ hơn.
2.3. Vi phạm phương châm về chất
Phương châm về chất cũng là một trong những phương châm hội thoại ít bị vi phạm trong Truyện cười Toto. Hầu hết các trường hợp vi phạm phương châm này xuất phát từ sự hiểu sai vấn đề hoặc do nhân vật cố ý nói sai sự thật nhằm tạo hiệu ứng châm biếm, mỉa mai hoặc tăng tính hài hước cho cuộc hội thoại.
Ví dụ 3:
“Cô giáo: “Vậy có bạn nào trong lớp có thể cho cô biết tuyết từ đâu mà có không?”
Toto: “Dạ em biết ạ! Tuyết đến từ chân của mẹ em!”
Cô giáo: “Sao cơ? Toto, em đang đùa với cô phải không?”
Toto: “Không đâu ạ! Mỗi khi có tuyết rơi, mẹ em luôn nói: ‘Trời ạ, mẹ đã thấy lạnh trong chân từ mười ngày trước rồi!’”
(Truyện cười Toto, quyển 4, trang 18)
Trong tình huống này, mẹ của Toto có thể dự đoán thời Trong tình huống này, mẹ của Toto có thể dự đoán thời tiết dựa trên cảm giác cơ thể, cụ thể là khi thời tiết trở lạnh, bà thường cảm thấy đau nhức chân trước đó một thời gian. Đây là một hiện tượng khá phổ biến, khi nhiều người nhạy cảm với sự thay đổi của thời tiết có thể nhận biết trước các dấu hiệu như trời sắp mưa hay nhiệt độ sắp giảm mạnh. Tuy nhiên, Toto lại hiểu câu nói của mẹ theo nghĩa đen, cho rằng tuyết thực sự xuất phát từ chân của mẹ mình. Câu hỏi của cô giáo yêu cầu một câu trả lời khoa học về nguồn gốc của tuyết, chẳng hạn như tuyết hình thành từ hơi nước trong khí quyển khi nhiệt độ xuống thấp. Tuy nhiên, do hiểu sai ý mẹ, Toto đã đưa ra một câu trả lời hoàn toàn trái ngược với thực tế. Việc Toto kết luận rằng tuyết đến từ chân mẹ không chỉ tạo ra sự phi lý mà còn làm thay đổi hoàn toàn ý nghĩa ban đầu của câu nói. Điều này dẫn đến sự vi phạm phương châm về chất của Grice, tức là cung cấp thông tin sai lệch so với sự thật. Chính sự hiểu lầm này đã tạo nên yếu tố hài hước trong truyện, khi người nghe (cô giáo và các bạn trong lớp) nhận ra sự phi logic trong câu trả lời của Toto.tiết dựa trên cảm giác cơ thể, cụ thể là khi thời tiết trở lạnh, bà thường cảm thấy đau nhức chân trước đó một thời gian. Đây là một hiện tượng khá phổ biến, khi nhiều người nhạy cảm với sự thay đổi của thời tiết có thể nhận biết trước các dấu hiệu như trời sắp mưa hay nhiệt độ sắp giảm mạnh. Tuy nhiên, Toto lại hiểu câu nói của mẹ theo nghĩa đen, cho rằng tuyết thực sự xuất phát từ chân của mẹ mình. Câu hỏi của cô giáo yêu cầu một câu trả lời khoa học về nguồn gốc của tuyết, chẳng hạn như tuyết hình thành từ hơi nước trong khí quyển khi nhiệt độ xuống thấp. Tuy nhiên, do hiểu sai ý mẹ, Toto đã đưa ra một câu trả lời hoàn toàn trái ngược với thực tế. Việc Toto kết luận rằng tuyết đến từ chân mẹ không chỉ tạo ra sự phi lý mà còn làm thay đổi hoàn toàn ý nghĩa ban đầu của câu nói. Điều này dẫn đến sự vi phạm phương châm về chất của Grice, tức là cung cấp thông tin sai lệch so với sự thật. Chính sự hiểu lầm này đã tạo nên yếu tố hài hước trong truyện, khi người nghe (cô giáo và các bạn trong lớp) nhận ra sự phi logic trong câu trả lời của Toto.
Ví dụ 4:
“Toto: “Fabrice, Fabrice! Bố có hai euro không ạ?”
Bố: “Đương nhiên là bố có. Nhưng con cần tiền để làm gì?”
Toto: “Để cho một người đàn ông nghèo ạ!”
Bố: “Ồ, thật tốt khi con muốn giúp đỡ những người kém may mắn hơn mình. Con có thể tự hào về bản thân. Nhóc con!”
“Thế người đàn ông tội nghiệp đó đang ở đâu nào?”
Toto: “Dạ ở đằng kia, trên đường, trong chiếc xe tải bán kem đấy ạ!”
Bố: (Thở dài)”.
(Truyện cười Toto, quyển 4, trang 31)
Trong đoạn hội thoại này, Toto đã vi phạm phương châm về chất khi xin bố tiền với lý do giúp đỡ một người đàn ông nghèo nhưng trên thực tế lại dùng số tiền đó để mua kem. Theo lý thuyết về các phương châm hội thoại của Grice, phương châm về chất thực chất là phải nói sự thật, không nói những điều mình không có bằng chứng hoặc không tin là thật. Tuy nhiên, Toto đã cố tình sử dụng một cách diễn đạt mơ hồ khiến bố hiểu lầm. Cụ thể, khi Toto nói “Để cho một người đàn ông nghèo ạ!” đã khiến bố nghĩ rằng con trai mình có lòng tốt, muốn giúp đỡ những người có hoàn cảnh khó khăn và bố không ngần ngại khen ngợi Toto về hành động tử tế này. Tuy nhiên, sự thật mà Toto đang ám chỉ lại hoàn toàn khác xa với những gì bố nghĩ. Người đàn ông nghèo mà Toto nói lại chính là người bán kem và “giúp đỡ” ở đây chỉ là mua kem từ ông ấy. Khi phát hiện ra sự thật, bố chỉ có thể thở dài bất lực trước sự tinh quái của con trai mình.
Toto đã vi phạm phương châm về chất khi cung cấp một thông tin không chính xác, cố tình tạo ra sự hiểu lầm. Tuy nhiên, sự “gian lận” này không gây ra hậu quả nghiêm trọng, mà thay vào đó lại mang tính chất hài hước, giúp tạo nên tình huống vui nhộn trong câu chuyện.
Ngoài ra, đoạn hội thoại này còn bộc lộ rõ nét tính cách của nhân vật Toto: lém lỉnh, tinh quái, thông minh nhưng cũng rất nghịch ngợm, thường sử dụng cách nói mập mờ, không rõ ràng để khiến người nghe hiểu theo một nghĩa khác với thực tế, từ đó tạo ra những tình huống hài hước. Điều này không chỉ làm cho câu chuyện trở nên thú vị mà còn góp phần khắc họa hình ảnh một đứa trẻ thông minh, láu cá nhưng không kém phần đáng yêu. Tóm lại, sự vi phạm phương châm về chất trong đoạn hội thoại này không xuất phát từ sự cố tình lừa dối một cách tiêu cực, mà thay vào đó, nó được sử dụng như một công cụ để tạo ra tiếng cười. Đây là một trong những đặc điểm quen thuộc của những câu chuyện cười về Toto, giúp chúng trở nên hấp dẫn và để lại ấn tượng vui vẻ cho người đọc.
2.4. Vi phạm phương châm về quan hệ
Phương châm về quan hệ là một trong những phương châm hội thoại bị vi phạm nhiều nhất trong Truyện cười Toto. Sự vi phạm này có thể xuất phát từ sự vô tình do không hiểu ý người nói hoặc cố ý né tránh vấn đề để tạo ra yếu tố hài hước.
Ví dụ 5:
“Cô giáo: “Carole à, bài viết của em về thời trang rất hay! Arnold, câu chuyện về cầu thủ bóng đá Zazou của em đáng ra có thể hay hơn nữa. Olive, em có thể viết hay hơn. Nhưng mà có một điều bí ẩn mà cô muốn làm rõ! Sao bài tóm tắt của Toto và của Yassine lại giống hệt nhau thế nhỉ?”
Toto: “Có gì khó hiểu đâu cô, vì tụi em đọc cùng một cuốn sách mà!””.
(Truyện cười Toto, quyển 5, trang 14)
Khi cô giáo hỏi về việc bản tóm tắt của Toto giống hệt với bản của Yassine, cô không chỉ đơn giản là hỏi lý do mà còn muốn nói rằng đang có sự gian lận ở đây (một trong hai bạn đã chép bài của bạn còn lại). Tuy nhiên, thay vì thừa nhận hoặc tìm cách giải thích về câu hỏi của cô giáo,
Toto lại “bào chữa” bằng lý do “Có gì khó hiểu đâu cô, vì tụi em đọc cùng một cuốn sách mà!”. Câu trả lời này tuy không sai về mặt logic nhưng lại không liên quan đến ẩn ý mà cô giáo muốn đề cập. Ở đây Toto đã cố tình diễn giải câu hỏi theo nghĩa đen, giả vờ như không hiểu rằng cô giáo đang ám chỉ việc sao chép bài. Chính cách trả lời này đã khiến cậu vi phạm phương châm về quan hệ, vì cậu không phản hồi theo đúng hướng của cuộc hội thoại mà lại chuyển sang một ý khác không giải quyết được vấn đề thực sự. Việc vi phạm phương châm về quan hệ trong tình huống này không chỉ đơn thuần là sự đánh lạc hướng mà còn thể hiện sự láu lỉnh của Toto. Cách trả lời của cậu vừa giúp cậu tránh bị buộc tội trực tiếp vừa tạo ra một tình huống hài hước vì sự lập luận có vẻ “hợp lý” nhưng thực chất lại vô lý trong ngữ cảnh.
Ví dụ 6:
“Cô giáo: “Đây là một loạt các hoạt động mà các em sẽ thực hiện trong năm học này! Vậy thì các em có thể cho cô biết thì của mỗi động từ không?”
“‘Tu lisais’, đây là thì nào, Carole?”
Carole: “Dạ thưa cô, thì quá khứ không hoàn thành ạ!”
Cô giáo: “Vậy ai sẽ cho cô biết thì của ‘nous avons nagé’ nào?”
Igor: “Thưa cô thì quá khứ hoàn thành ạ!”
Cô giáo: “Giỏi lắm, Igor!” “Còn theo em, Toto, ‘j’apprends mes tables’ là thì nào?”
Toto: “Dạ thưa cô… thì ‘phí thời gian’ ạ!””.
(Truyện cười Toto, quyển 5, trang 4)
Mục đích của cô giáo khi đặt câu hỏi này là giúp học sinh ghi nhớ cách chia động từ tiếng Pháp ở thì hiện tại. Khi đến lượt Toto, cô yêu cầu cậu xác định thì của động từ trong câu “J’apprends mes tables” (Tôi học bảng cửu chương), cụ thể là động từ “apprendre” (học). Tuy nhiên, cậu không trả lời đúng vào trọng tâm mà lại hiểu câu hỏi theo một nghĩa khác, dẫn đến phản hồi hoàn toàn ngoài lề. Thay vì xác định thì của động từ “apprendre”, Toto lại phản hồi bằng một nhận xét cá nhân: cho rằng việc học bảng cửu chương là mất thời gian. Nguyên nhân của sự hiểu sai này nằm ở từ “temps” trong câu hỏi của cô giáo. Trong tiếng Pháp, “temps” có thể mang hai nghĩa: “thì” trong ngữ pháp và “thời gian” trong cuộc sống hằng ngày. Toto đã cố tình hiểu “temps” theo nghĩa “thời gian” thay vì nghĩa “thì”, khiến câu trả lời của cậu trở nên lạc đề.
Câu nói của Toto mang hai hàm ý: thứ nhất, cậu không nhớ cách chia động từ “apprendre” ở thì hiện tại; thứ hai, cậu cũng không muốn học bảng cửu chương. Việc cậu cố tình hiểu sai từ “temps”, chuyển từ nghĩa “thì” trong ngữ pháp sang “thời gian”, đã khiến câu trả lời trở nên lạc đề, dẫn đến vi phạm phương châm về quan hệ trong hội thoại. Chính cách chơi chữ này không chỉ tạo ra yếu tố hài hước mà còn khắc họa rõ nét sự tinh nghịch, láu lỉnh của Toto – một đặc trưng quen thuộc trong Truyện cười Toto.
2.5. Phương châm về cách thức
Sau phương châm về quan hệ, phương châm về cách thức là phương châm hội thoại bị vi phạm nhiều nhất trong Truyện cười Toto. Những trường hợp vi phạm phương châm về cách thức chủ yếu đến từ việc người nói muốn nói bóng gió, châm chọc người nghe hoặc do người nói sử dụng câu từ không rõ ràng, cố ý gây khó hiểu cho người nghe. Nhìn chung, việc vi phạm phương châm cách thức có nhiều nguyên nhân, có thể do vô ý hoặc cố ý, như mục đích giao tiếp, khả năng diễn đạt hay sự khác nhau về chuyên môn, có tác dụng gây hài, châm biếm hoặc giảm nhẹ mức độ của sự việc.
Ví dụ 7:
“Mẹ: “Chào bác hàng xóm! Có chuyện gì vậy bác?”
Hàng xóm: “Thưa chị, chuyện là thế này, con trai chị cứ không ngừng bắt chước theo tôi khi tôi ở trong vườn!”
Mẹ: “Toto! Mẹ đã bảo con bao nhiêu lần rồi là đừng có bắt chước như khỉ nữa hả?”
Hàng xóm: ???”.
(Truyện cười Toto, quyển 5, trang 16)
Trong đoạn hội thoại trên, mẹ của Toto đang mắng con trai vì thói quen bắt chước bác hàng xóm. Tuy nhiên, cách bà diễn đạt lại không rõ ràng và có thể gây hiểu lầm. Câu nói “đừng có bắt chước như khỉ” có thể hiểu là mẹ của Toto muốn nhắc nhở con trai không nên bắt chước người khác một cách thái quá. Tuy nhiên, câu nói này lại khiến bác hàng xóm hiểu rằng bà đang ám chỉ ông ấy là “khỉ” vì Toto đang bắt chước ông. Chính sự nhập nhằng trong cách diễn đạt đã tạo nên tình huống hài hước. Người hàng xóm bị đặt vào một tình huống khó xử khi không rõ mẹ của Toto đang mắng con trai mình hay đang gián tiếp xúc phạm ông. Sự vi phạm phương châm về cách thức trong tình huống này không chỉ đơn thuần là lỗi diễn đạt mà còn phản ánh cách ngôn ngữ có thể được sử dụng một cách vô thức để tạo ra những hiểu lầm hài hước. Trong đời sống hàng ngày, nhiều tình huống tương tự cũng xảy ra khi người nói vô tình dùng những cách diễn đạt có thể hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau, khiến người nghe bối rối.
Ví dụ 8:
“Toto: “Bố ơi, con đi học về rồi ạ!”
Bố: “Này con, lại đây! Chẳng phải hôm nay là ngày có bảng điểm sao? Con tưởng bố sẽ quên một ngày như thế này hả?”
“Xem nào… 0/20 môn Toán, 4/20 môn Đọc, 2/20 môn Nhận thức và 3/20 môn Đạo đức!”
Mẹ: “Theo mẹ thấy, nếu có môn học ‘Không biết làm gì’ chắc chắn con sẽ được 20/20 đấy!”
Bố: “Toto à, bảng điểm này thực sự quá tệ! Bố tự hỏi rằng nếu như Igor cũng mang về nhà một bảng điểm thế này, bố mẹ cậu ấy sẽ nói gì?”
Toto: “Chuyện đó không đời nào đâu ạ! Bố mẹ của cậu ấy thông minh mà!””.
(Truyện cười Toto, quyển 4, trang 29)
Khi người mẹ nói rằng Toto chắc chắn sẽ đạt điểm tối đa nếu có môn “Không biết làm gì”, câu này mang hàm ý châm chọc rằng cậu học rất kém, đến mức không có môn nào giỏi cả và điều duy nhất cậu “giỏi” là… không biết làm gì.
Trong khi đó, câu hỏi của bố về việc bố mẹ của Igor sẽ phản ứng ra sao nếu Igor cũng có một bảng điểm như vậy nhằm nhắc nhở Toto về sự chênh lệch giữa hai bạn. Igor học giỏi, trong khi Toto thì ngược lại. Người bố muốn nhấn mạnh rằng nếu Igor có một bảng điểm tệ như vậy, chắc chắn bố mẹ cậu ấy sẽ tức giận. Tuy nhiên, Toto lại đáp: “Bố mẹ của cậu ấy thông minh mà!”, ngụ ý rằng thành tích tốt của Igor không phải nhờ sự chăm chỉ mà nhờ vào trí thông minh di truyền từ bố mẹ. Bằng cách này, Toto biện minh cho kết quả học tập kém của mình, cho rằng nguyên nhân không phải do lười học mà do bố mẹ không đủ thông minh, vì vậy cậu không có lỗi và bố mẹ cũng không thể trách cậu được.
Như vậy, trong đoạn hội thoại này, cả bố mẹ và Toto đều vi phạm phương châm về cách thức. Sự vi phạm này không phải do vô tình mà là có chủ ý, khi mỗi nhân vật đều sử dụng lối nói bóng gió để truyền tải hàm ý. Bố mẹ Toto vi phạm phương châm về cách thức để nói giảm, nói tránh về việc cậu học kém, còn Toto lại vi phạm để biện minh cho bản thân và đổ lỗi cho bố mẹ. Điều này khiến cuộc trò chuyện trở nên hài hước, giúp giảm bớt sự căng thẳng vốn có của một cuộc thảo luận về điểm số giữa bố mẹ và con cái.
3. Kết luận
Bài viết này đã phân tích các vi phạm phương châm hội thoại trong 50 đoạn hội thoại từ truyện cười tiếng Pháp Truyện cười Toto. Kết quả cho thấy rằng các phương châm hội thoại bị vi phạm với tần suất khác nhau, trong đó phương châm quan hệ bị vi phạm nhiều nhất, tiếp theo là phương châm cách thức, phương châm về chất và phương châm về lượng. Những vi phạm này đóng vai trò quan trọng trong việc tạo ra yếu tố hài hước của truyện.
Cụ thể, phương châm về lượng tuy ít bị vi phạm nhưng vẫn góp phần tạo nên sự hài hước thông qua việc nhân vật cung cấp thông tin chưa đầy đủ, buộc người nghe phải suy luận để nắm bắt ý nghĩa ẩn sau lời nói. Trong khi đó, phương châm về chất cũng hiếm khi bị vi phạm nhưng lại được khai thác có chủ đích nhằm tạo ra những hiểu lầm hài hước, qua đó làm nổi bật sự lém lỉnh và tinh quái của nhân vật Toto.
Những phát hiện này cho thấy truyện cười không chỉ đơn thuần là một hình thức giải trí mà còn là một nguồn tư liệu phong phú để nghiên cứu các hiện tượng ngôn ngữ. Việc vi phạm các phương châm hội thoại không diễn ra ngẫu nhiên mà được khai thác một cách có chủ đích nhằm tạo ra các tình huống hài hước, phản ánh cách con người sử dụng ngôn ngữ để giao tiếp một cách linh hoạt và sáng tạo. Bài viết góp phần làm sáng tỏ vai trò của các hàm ý hội thoại trong việc xây dựng tính hài hước trong văn học và có thể mở ra hướng nghiên cứu mới về việc ứng dụng lý thuyết hội thoại vào phân tích các thể loại văn bản khác.
Chú thích:
1 Levinson, S. C. (1991), Pragmatics, Cambridge: CUP.
2, 5, 6 Grice, H. P. (1975), Logic and conversation, In Speech acts, p. 41-58, Brill.
3 Black, E. (2005), Pragmatic stylistics, Edinburgh University Press.
4 Allott, N. (2018), Conversational implicature, In Oxford Research Encyclopedia of Linguistics.
7 Parker, F. (1986), Linguistics for non-linguists, Taylor & Francis, https://lccn.loc.gov/85029106.
8 Okanda, M., Asada, K., Moriguchi, Y., & Itakura, S. (2015), Understanding violations of Gricean maxims in preschoolers and adults, Frontiers in psychology, 6, 901.
9 Mohammed, J. B. (2021), Grice’s Maxims, Department of English, College of Education for Humanities, University of Thi-Qar.
10 Mohammed, J. B. (2007), Jokes in Iraq: A Study of Coherence and Cohesion, Journal of the College of Education-University of Wasit, 1, 1, 399-411.