Trong bối cảnh hội nhập và phát triển toàn diện, văn hóa ngày càng được coi là một trong những động lực quan trọng thúc đẩy sự phát triển của đất nước. Thành phố Hồ Chí Minh là nơi diễn ra nhiều hoạt động sáng tạo nghệ thuật đa dạng và sôi nổi. Cùng với đó, đời sống âm nhạc tại Thành phố phát triển mạnh mẽ với nhiều thể loại và xu hướng phong phú, chịu ảnh hưởng rõ nét của truyền thông hiện đại và quá trình toàn cầu hóa văn hóa. Chính sự phong phú và đa dạng này đặt ra yêu cầu phải định hướng thẩm mĩ cho công chúng và giữ gìn những giá trị nghệ thuật. Đồng thời, cần chú trọng nâng cao năng lực tiếp nhận và thưởng thức âm nhạc cho công chúng một cách có chọn lọc, thay vì chạy theo thị hiếu tức thời.
Để đáp ứng được nhu cầu trên một cách hiệu quả, bên cạnh việc phát triển sáng tạo nghệ thuật, cần phải có một đội ngũ chuyên gia lý luận - phê bình âm nhạc đủ năng lực và uy tín; tập hợp những nhà nghiên cứu, nhà phê bình có kiến thức chuyên sâu và khả năng phân tích, đánh giá các giá trị nghệ thuật, góp phần nhận diện, định hướng và bảo vệ các giá trị âm nhạc trong đời sống văn hóa. Vai trò của họ không chỉ dừng lại ở việc phản biện, góp ý cho các tác phẩm và hoạt động nghệ thuật mà còn là cầu nối truyền tải các giá trị thẩm mĩ, nâng cao nhận thức về nghệ thuật cho công chúng.
Nhận diện rõ vai trò đó, Chiến lược phát triển ngành văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2020-2035 (theo Quyết định số 982/QĐ-UBND ngày 22/3/2021) đã đặt ra yêu cầu phát triển nguồn nhân lực văn hóa chất lượng cao, trong đó nhấn mạnh đến việc đẩy mạnh hoạt động lý luận - phê bình. Chiến lược này ghi nhận nhiều kết quả tích cực: “Hoạt động lý luận, phê bình được đẩy mạnh, nhiều cuộc tọa đàm, hội thảo về các đề tài nóng bỏng trong đời sống văn học - nghệ thuật được đông đảo các nhà nghiên cứu, văn nghệ sĩ và công luận quan tâm, góp phần đấu tranh chống những biểu hiện tiêu cực trong đời sống văn hóa - nghệ thuật Thành phố, đồng thời xây dựng và định hướng thẩm mĩ cho công chúng, đặc biệt là giới trẻ”1. Tuy nhiên, cùng với những ghi nhận tích cực, Chiến lược cũng chỉ ra những hạn chế đáng lưu ý như: “Sự thiếu hụt số lượng tác phẩm văn học, nghệ thuật có giá trị cao về tư tưởng và nghệ thuật” và còn “hạn chế trong hoạt động lý luận, phê bình, nghiên cứu văn học, nghệ thuật”2.
Từ thực trạng nêu trên, có thể thấy việc phát triển đội ngũ lý luận - phê bình âm nhạc không chỉ là nhiệm vụ chuyên ngành mà còn là một phần thiết yếu trong chiến lược nâng cao đời sống văn hóa tinh thần của xã hội hiện đại. Bài viết này nhằm nhận diện rõ hơn thực trạng, những khó khăn và cơ hội trong đào tạo, phát triển nguồn nhân lực lý luận - phê bình âm nhạc tại Thành phố Hồ Chí Minh, từ đó đề xuất các giải pháp phù hợp, góp phần nâng cao chất lượng thẩm mĩ nghệ thuật trong bối cảnh hội nhập hiện nay.
1. Chiến lược phát triển văn hóa, nghệ thuật và định hướng đào tạo, phát triển nguồn nhân lực lý luận - phê bình âm nhạc tại Thành phố Hồ Chí Minh
Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030 (được ban hành theo Quyết định số 1909/QĐ-TTg ngày 12/11/2021) của Thủ tướng Chính phủ đã đưa mục tiêu là: “Xây dựng và phát triển văn hoá, con người Việt Nam toàn diện, phù hợp với xu thế thời đại... Có cơ chế đột phá để thu hút, trọng dụng nhân tài, huy động nguồn lực để phát triển văn hoá, con người”, đề ra mục tiêu cụ thể đến năm 2030: “Hằng năm có từ 10-15 công trình lý luận, phê bình văn hóa, nghệ thuật chất lượng được công bố”3.
Thành phố Hồ Chí Minh đã đưa ra các nhiệm vụ trọng tâm cho giai đoạn phát triển của mình. Chiến lược phát triển ngành văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2020-2035 (ban hành theo Quyết định số 982/QĐ-UBND ngày 22/3/2021) đã xác định rõ các nhiệm vụ phát triển như: “Xây dựng Thành phố Hồ Chí Minh thành một trung tâm văn hóa, nghệ thuật, nghiên cứu khoa học và đào tạo nhân lực văn hóa, nghệ thuật và công tác gia đình lớn của cả nước, có thị trường mĩ thuật, sân khấu - điện ảnh và nghệ thuật biểu diễn phát triển mạnh, đứng đầu cả nước”; “Phát triển nguồn nhân lực làm công tác quản lý văn hóa và hoạt động trong lĩnh vực văn hóa đảm bảo về chuyên môn, nghiệp vụ; phát hiện, khuyến khích, đâu tư đào tạo, bồi dưỡng những tài năng nghệ thuật; có chính sách đào tạo chuyên môn tại các nước có nền nghệ thuật phát triển...”; “Phát triển sự nghiệp văn học, nghệ thuật, tạo mọi điều kiện cho sự tìm tòi, sáng tạo của đội ngũ văn nghệ sĩ để có nhiều tác phấm có giá trị tư tưởng và nghệ thuật, thấm nhuần tinh thần nhân văn, dân tộc, dân chủ, tiến bộ, phản ánh chân thật, sinh động, sâu sắc đời sống, lịch sử dân tộc và sự phát triển của Thành phố... Từng bước xây dựng hệ thống lý luận văn học, nghệ thuật. Nâng cấp Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật Thành phố thành Trường đại học...”4. Chương trình tổng thể về phát triển văn hoá Việt Nam giai đoạn 2023-2025 (được ban hành theo Quyết định số 515/QĐ-TTg ngày 15/5/2023) của Thủ tướng Chính phủ đưa ra một số nhiệm vụ cụ thể như: “Đào tạo 100 chuyên gia, cán bộ chuyên môn về biên kịch, lý luận và phê bình...”; “Thực hiện và công bố khoảng 30-45 công trình nghiên cứu lý luận, phê bình về văn hoá, nghệ thuật...”5.
Từ những định hướng chiến lược đã nêu, có thể thấy rằng việc phát triển nguồn nhân lực lý luận - phê bình âm nhạc tại Thành phố Hồ Chí Minh là yêu cầu tất yếu đặt ra trong giai đoạn hiện nay. Định hướng trọng tâm là xây dựng đội ngũ có trình độ chuyên môn, có khả năng tham gia vào hoạt động nghiên cứu, đánh giá và phản biện nghệ thuật một cách chuyên sâu, phù hợp với yêu cầu thực tiễn. Việc này cần được triển khai thông qua công tác đào tạo chính quy, kết hợp hài hòa giữa lý thuyết và thực hành, mở rộng nội dung giảng dạy gắn với đời sống âm nhạc tại địa phương. Đồng thời, cần tạo điều kiện để người học tiếp cận môi trường nghề nghiệp, hình thành kỹ năng chuyên môn và tích lũy kinh nghiệm thực tế. Đây là những điều kiện then chốt nhằm bảo đảm phát triển đội ngũ lý luận - phê bình âm nhạc một cách phù hợp và góp phần thực hiện hiệu quả các mục tiêu của Chiến lược phát triển ngành văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2020-2035.
2. Hoạt động đào tạo âm nhạc chuyên nghiệp tại Thành phố Hồ Chí Minh
2.1. Hoạt động dạy - học âm nhạc
Hiện nay, đào tạo chính quy về âm nhạc tại Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ, đặc biệt tại khu vực Thành phố Hồ Chí Minh, với sự tham gia của nhiều trường đại học, cao đẳng có giảng dạy chuyên ngành hoặc học phần liên quan đến âm nhạc. Có thể điểm qua một số cơ sở đào tạo nổi bật (công lập và ngoài công lập): Trường Đại học Văn Lang (đào tạo các ngành Thanh nhạc, Piano); Trường Đại học Văn Hiến (đào tạo ngành Thanh nhạc, Piano); Trường Đại học Nguyễn Tất Thành (đào tạo ngành Piano và Thanh nhạc); Trường Đại học Sài Gòn (đào tạo ngành Sư phạm âm nhạc và Thanh nhạc); Trường Cao đẳng Văn hóa Nghệ thuật Thành phố Hồ Chí Minh (đào tạo ngành Thanh nhạc)... Các chương trình này chủ yếu chú trọng đến đào tạo biểu diễn và giảng dạy âm nhạc, góp phần cung cấp nguồn nhân lực cho các cơ sở giáo dục, văn hóa, nghệ thuật.
Trong khi đó, ở lĩnh vực lý luận - phê bình âm nhạc, Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh là đơn vị duy nhất hiện nay tại phía Nam có lịch sử đào tạo chính quy ngành Âm nhạc học từ nhiều năm (trước năm 2008 có tên là ngành Lý luận âm nhạc) và ở nhiều cấp độ, từ bậc Trung cấp, Đại học, Thạc sĩ và Tiến sĩ. Âm nhạc học là ngành khoa học nghiên cứu âm nhạc dưới các góc độ lý luận, lịch sử, phê bình và văn hóa, bao gồm các chuyên ngành như lý thuyết âm nhạc, âm nhạc dân tộc học và phê bình âm nhạc... Chương trình đào tạo ngành này tại Nhạc viện được thiết kế có hệ thống, phân tầng rõ ràng giữa các trình độ, kết hợp chặt chẽ giữa lý thuyết và thực tiễn, chú trọng rèn luyện tư duy phân tích, phản biện và năng lực nghiên cứu chuyên sâu. Sau khi tốt nghiệp, sinh viên có thể công tác trong lĩnh vực nghiên cứu, lý luận - phê bình âm nhạc, giảng dạy, biên tập, truyền thông văn hóa hoặc đảm nhiệm vai trò quản lý, tư vấn chuyên môn trong các tổ chức nghệ thuật, cơ quan văn hóa. Tuy nhiên, trên thực tế, số lượng sinh viên theo học và tốt nghiệp ngành Âm nhạc học hiện nay còn rất ít, đầu ra nghề nghiệp thiếu ổn định, trong khi mối liên kết giữa đào tạo - thực hành - sử dụng nhân lực vẫn rời rạc, chưa tạo thành một chuỗi phát triển liền mạch.
Bảng 1. Chương trình đào tạo ngành Âm nhạc học. (Nguồn: Tác giả tổng hợp)
Bảng 2. Biểu đồ số lượng học viên trúng tuyển ngành Âm nhạc học tại Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2020-2024. (Nguồn: Tác giả tổng hợp)
Bảng 3. Biểu đồ số lượng học viên tốt nghiệp ngành Âm nhạc học tại Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2020-2025. (Nguồn: Tác giả tổng hợp)
Với chương trình học được xây dựng theo định hướng nghiên cứu chuyên sâu, chú trọng vào các kiến thức âm nhạc chuyên ngành, kết hợp với sự thiếu vắng về truyền thông, quảng bá cho ngành học nên dẫn đến hệ quả là ngành Âm nhạc học mất đi lợi thế cạnh tranh, khó hấp dẫn người học. Điều này cũng thể hiện rõ qua số lượng thí sinh dự thi vào ngành Âm nhạc học tại Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh quá ít, chỉ vài em cho mỗi bậc học, thậm chí một số năm như năm 2020 và năm 2021 không có thí sinh dự thi. Đối với người trẻ yêu âm nhạc và có năng khiếu âm nhạc thì việc theo học các chuyên ngành biểu diễn (Thanh nhạc, Nhạc cụ) lại là một lựa chọn phù hợp vì có thể tỏa sáng trên sân khấu, đem lại nhiều cơ hội nghề nghiệp cho tương lai. Tìm được thí sinh theo học ngành Âm nhạc học đã khó mà học sinh, sinh viên tốt nghiệp ngành Âm nhạc học theo từng năm cũng khá “chật vật”, luôn thấp hơn số lượng nhập học.
2.2. Hoạt động nghiên cứu khoa học
Ngoài hoạt động đào tạo, công bố kết quả nghiên cứu là một phần quan trọng, đặc biệt đối với ngành Âm nhạc học – lĩnh vực gắn liền giữa lý luận, phân tích và phê bình. Tại Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh, Nội san Âm nhạc học giữ vai trò là diễn đàn học thuật chuyên ngành, nơi sinh viên, học viên cao học, nghiên cứu sinh, giảng viên và các nhà nghiên cứu chia sẻ công trình khoa học, suy ngẫm lý luận và bài viết phê bình theo định hướng học thuật. Nội san phát hành định kỳ, tập trung vào các chủ đề như đào tạo; lý luận - lịch sử âm nhạc; âm nhạc truyền thống, dân tộc, thế giới; giới thiệu nghiên cứu, hoạt động biểu diễn – nghiên cứu tại Nhạc viện, cùng các trao đổi học thuật. Ngoài ra, việc có đơn vị xuất bản chính thức và mã ISBN không chỉ bảo đảm tính pháp lý, lưu chiểu của ấn phẩm mà còn giúp bài viết được trích dẫn trong hệ thống nghiên cứu khoa học quốc gia.
Kết quả khảo sát giai đoạn 2020-2025 cho thấy Nội san Âm nhạc học đã xuất bản hai tập (tập 17 và tập 18) với sự tham gia viết bài của một số tác giả tiêu biểu như: Bùi Thiên Hoàng Quân, Lê Hải Đăng, Nguyễn Tuấn Khanh, Nguyễn Phúc An, Huỳnh Thị Thiên Trúc, Lê Thanh Hải, Trương Ngọc Thắng, Trần Nhật Minh, Nguyễn Xuân Chiến, Huỳnh Thị Thu Hiền. Mặc dù số lượng học viên chuyên ngành Âm nhạc học còn hạn chế nhưng sự góp mặt của các tác giả đến từ nhiều lĩnh vực chuyên môn khác nhau trong âm nhạc cho thấy vai trò kết nối và tính liên ngành trong hoạt động lý luận - phê bình âm nhạc. Điều này cũng phản ánh xu hướng mở rộng không gian học thuật, tạo điều kiện để nhiều thành phần trong giới nghiên cứu cùng tham gia trao đổi học thuật.
Bên cạnh các bài viết đăng trên Nội san Âm nhạc học, học viên ngành Âm nhạc học tại Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh (giai đoạn 2020-2025) còn tích cực tham gia công bố kết quả nghiên cứu trên nhiều tạp chí chuyên ngành trong và ngoài nước. Một số công trình tiêu biểu của các nghiên cứu sinh đã tốt nghiệp có thể kể đến như sau:
- Nguyễn Thị Ngọc Dung: “Vietnamese Symphony after Innovation in the perspective of Intertextuality”, Georgian Electronic Scientific Journal-Musicology And Cultural Science, 2019 No.1(19); “The role of technology platforms in music teacher training for general education in Vietnam”, Hội thảo quốc tế International Conference on Innovation in Learning Instruction and Teacher Education (ILITE 2), năm 2021; “Kết nối di sản văn hoá Việt Nam trong giáo dục âm nhạc phổ thông hiện nay”, Hội thảo khoa học quốc gia Di sản nghệ thuật Việt Nam: bảo tồn và phát huy, năm 2024; sách chuyên khảo Giao hưởng đương đại Việt Nam từ góc nhìn tiếp biến, năm 2024; “Một số biến đổi trong âm nhạc của người S’tiêng ở Bình Phước hiện nay”, Hội thảo khoa học trong khuôn khổ nhiệm vụ khoa học cấp Bộ Âm nhạc người S’tiêng ở Bình Phước, năm 2021…
- Lê Hồ Hải: “Phong cách âm nhạc trong các tác phẩm viết cho piano của Claude Debussy”, Tạp chí Giáo dục Âm nhạc, năm 2020, Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam.
- Nguyễn Mỹ Hạnh: “Tiết tấu thuận và nghịch trong tác phẩm Thác đổ của nhạc sỹ Hoàng Cương”, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 429, năm 2020; “Giá trị nghệ thuật dưới góc nhìn thuận, nghịch trong tác phẩm Rhapsody Việt Nam của nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân, Tạp chí Văn hóa học, số 1, năm 2020...
- Trần Đinh Lăng: “Claude Debussy và tác phẩm La Cathedrale Engloutie”, Tạp chí Văn hoá Nghệ thuật, số 360, năm 2014; “Chủ đề trong các bản giao hưởng của Nguyễn Văn Nam”, Tạp chí Văn hoá Nghệ thuật, số 424, năm 2019...
- Hoàng Ngọc Long: “Kỹ thuật mở rộng của kèn đồng trong nhạc thính phòng – giao hưởng”, Tạp chí Văn hoá Nghệ thuật, số 433, năm 2020...
- Nguyễn Thị Phương Hoa: “Chuyển soạn tác phẩm âm nhạc - khái niệm và thuật ngữ”, Tạp chí Giáo dục âm nhạc, số 3, năm 2020; “Nhạc nhẹ Việt Nam - quá trình hình thành và phát triển”, Tạp chí Khoa học Đại học Sài Gòn, số 73, năm 2021...
- Nguyễn Xuân Chiến: “Nâng cao hiệu quả hát hợp xướng trong học đường”, Tạp chí Khoa học Đại học Sài Gòn, số 25, năm 2014; “Hợp xướng Việt Nam từ năm 2000 đến nay”, Tạp chí Khoa học Đại học Sài Gòn, số 59, năm 2018; “Xử lý âm khu giọng hát trong tiến hành phối bè hợp xướng”, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 458, năm 2021...
- Nguyễn Thị Việt Thảo: “Ca Huế - một đặc sản âm nhạc quý hiếm của vùng đất Cố đô”, Tạp chí Giáo dục Âm nhạc, năm 2017; “Các tổ chức dàn nhạc trong tế Đàn Xã Tắc”, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, năm 2020; “Thể loại, bài bản và ca chương trong nhạc lễ cung đình triều Nguyễn”, Tạp chí Trung Quốc (ISSN 1003 - 4676), năm 2021; “Vị trí cây đàn tranh trong các loại hình biểu diễn nghệ thuật ở Việt Nam hiện nay”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học trong khuôn khổ nhiệm vụ khoa học cấp Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch Nghệ thuật biểu diễn đàn Tranh Việt Nam trong thời kỳ đổi mới – Thực trạng và giải pháp, năm 2023...
Qua những số liệu về hoạt động nghiên cứu khoa học giai đoạn năm 2020-2025, có thể thấy các sản phẩm nghiên cứu trong lĩnh vực lý luận - phê bình âm nhạc không hề ít và đa số bài viết trên các tạp chí chuyên ngành đến từ các nghiên cứu sinh ngành Âm nhạc học hoặc từ các Tiến sĩ xuất thân từ chương trình đào tạo Tiến sĩ Âm nhạc học của Nhạc viện, với các chủ đề khoa học mang đậm tính chất hàn lâm, kén người đọc và “khó hiểu” đối với đại chúng. Điều này khẳng định vai trò đầu tàu của Nhạc viện trong đào tạo nguồn nhân lực trình độ cao trong lĩnh vực lý luận - phê bình âm nhạc. Ngược lại, chúng ta cũng nên tự hỏi: liệu còn cơ hội nghề nghiệp nào trong lĩnh vực lý luận - phê bình âm nhạc phù hợp với các học sinh - sinh viên (bậc trung cấp, đại học) của ngành Âm nhạc học không, trong khi thị trường âm nhạc tại Việt Nam hiện nay đã phát triển vô cùng mạnh mẽ và đa dạng, không chỉ có âm nhạc kinh viện, độ sôi động cạnh tranh đã tiệm cận quốc tế?
3. Đánh giá và đề xuất giải pháp phát triển nguồn nhân lực lý luận - phê bình âm nhạc
3.1. Đánh giá
- Thực trạng đào tạo hiện nay: Hoạt động đào tạo âm nhạc chuyên nghiệp tại Thành phố Hồ Chí Minh hiện nay chủ yếu tập trung vào các chuyên ngành biểu diễn và sư phạm, cho thấy được nhu cầu của xã hội trong lĩnh vực biểu diễn nghệ thuật, giáo dục âm nhạc. Hiện nay, các trường cao đẳng, đại học ngoài Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh (phần lớn thuộc hệ thống tư thục) chủ yếu vận hành theo mô hình giáo dục mang tính lợi nhuận nên việc đầu tư vào các ngành đặc thù như Âm nhạc học không mấy được chú tâm, một phần cũng do yêu cầu chuyên môn cao, chi phí đào tạo lớn và ít khả năng thu hút người học. Ngược lại, ngành Âm nhạc học (vốn gắn liền với công tác lý luận - phê bình) chỉ được triển khai tại Nhạc viện (với quy mô tuyển sinh hằng năm rất ít) vẫn cố gắng duy trì chương trình đào tạo chuyên sâu như một cơ sở nòng cốt trong việc cung cấp nguồn nhân lực lý luận - phê bình âm nhạc cho thành phố.
- Những khó khăn và thách thức: Ngành lý luận - phê bình âm nhạc hiện nay đang đối diện với nhiều thách thức đến từ cả phía người học, môi trường xã hội và đặc biệt là đầu ra nghề nghiệp. Từ phía người học, ngành Âm nhạc học thiếu hấp dẫn so với các ngành biểu diễn và thường được xếp vào lựa chọn thứ hai trong các kỳ thi tuyển sinh ở Nhạc viện. Chương trình đào tạo của ngành Âm nhạc học còn thiếu những học phần về âm nhạc đại chúng, thiếu học phần hướng dẫn kỹ năng viết, thiếu học phần hướng dẫn kỹ năng báo chí như: phóng sự, viết kịch bản, dàn dựng chương trình âm nhạc… để thích nghi với sự thay đổi của thị trường âm nhạc đại chúng hiện nay. Về môi trường hoạt động chuyên môn, các diễn đàn học thuật, sân chơi nghề nghiệp hay tạp chí chuyên ngành ít được quan tâm, làm giảm tính kết nối giữa lý thuyết và thực tiễn. Quan trọng hơn, đầu ra nghề nghiệp cho sinh viên tốt nghiệp ngành Âm nhạc học vẫn chưa rõ ràng, thiếu các vị trí làm việc. Những hạn chế này đã thể hiện rõ qua số lượng trúng tuyển và tốt nghiệp, tiêu biểu như năm 2025, ngành Âm nhạc học tại Nhạc viện không có học viên nào tốt nghiệp.
- Nguyên nhân của hạn chế phát triển: Sự hạn chế trong phát triển nguồn nhân lực lý luận - phê bình âm nhạc tại Thành phố Hồ Chí Minh xuất phát từ nhiều nguyên nhân. Việc chưa có chính sách học bổng riêng, khuyến khích nghiên cứu hoặc cơ cấu vị trí việc làm phù hợp sau khi tốt nghiệp khiến ngành học này trở nên khó cạnh tranh. Ngoài ra, hoạt động kết nối học thuật còn manh mún, thiếu nền tảng để người học công bố kết quả nghiên cứu, trao đổi chuyên môn hay tham gia các hoạt động học thuật ngoài trường. Bên cạnh đó, xã hội vẫn có xu hướng đánh giá cao các ngành nghề mang tính trình diễn, giải trí hơn là những công việc thầm lặng về lý luận và biên tập, dẫn đến việc chưa nhìn nhận đầy đủ vai trò của người làm công tác lý luận - phê bình âm nhạc.
- Vai trò và tiềm năng của Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh: Nhạc viện hiện là cơ sở duy nhất tại phía Nam có tổ chức đào tạo chính quy ngành Âm nhạc học, chuyên ngành gắn trực tiếp với công tác lý luận - phê bình âm nhạc. Nhạc viện không chỉ sở hữu chương trình đào tạo chuyên sâu, đội ngũ giảng viên có giàu kinh nghiệm mà còn có cơ sở vật chất phù hợp để tổ chức hoạt động đào tạo ngành Âm nhạc học, có khả năng dẫn dắt việc định hướng phát triển nguồn nhân lực cho lĩnh vực này. Trong thời gian tới, nếu được quan tâm đầu tư đúng mức, Nhạc viện hoàn toàn có thể phát huy tiềm năng, đóng vai trò là đầu tàu trong trong đào tạo và hình thành đội ngũ nhân lực có năng lực chuyên môn vững vàng, phục vụ cho nhu cầu ngày càng cao của Thành phố trong lĩnh vực lý luận - phê bình âm nhạc.
- Những yêu cầu đặt ra: Chiến lược phát triển ngành văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2020-2035 có đưa ra yêu cầu cụ thể đối với công tác đào tạo nguồn nhân lực lý luận - phê bình nói chung. Trong đó, việc xây dựng đội ngũ lý luận - phê bình âm nhạc chất lượng cao trở thành một yêu cầu tất yếu. Sự phát triển mạnh mẽ của đời sống âm nhạc và các hoạt động biểu diễn đa dạng đòi hỏi phải có lực lượng lý luận đủ năng lực để tham gia định hướng thẩm mĩ, phân tích, đánh giá và nâng cao trình độ thưởng thức của công chúng. Đồng thời, đội ngũ này cũng cần đủ năng lực để đóng góp vào các hoạt động nghiên cứu, xây dựng chiến lược và tư vấn phát triển văn hóa, nghệ thuật. Những yêu cầu đó đặt ra bài toán cấp thiết về tổ chức, nội dung và mô hình đào tạo nguồn nhân lực lý luận - phê bình tại Thành phố Hồ Chí Minh trong thời gian tới.
3.2. Đề xuất một số giải pháp
Từ thực trạng hoạt động đào tạo và những đánh giá về nguồn nhân lực lý luận - phê bình âm nhạc tại Thành phố Hồ Chí Minh, có thể thấy việc phát triển lực lượng này theo hướng phù hợp với bối cảnh văn hóa - nghệ thuật hiện nay là điều cần thiết. Trên tinh thần đó, bài viết bước đầu đề xuất một số giải pháp sau:
Một là, về giáo dục và đào tạo: 1) Mở rộng mã ngành đào tạo hoặc bổ sung chuyên ngành, học phần Âm nhạc học ở các trường có đào tạo âm nhạc ngoài Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh (như Đại học Sài Gòn, Đại học Văn Lang, Đại học Văn Hiến, Đại học Nguyễn Tất Thành, Đại học Văn hoá Thành phố Hồ Chí Minh...) nhằm đa dạng hóa nguồn nhân lực có khả năng viết lý luận - phê bình âm nhạc.; 2) Cập nhật chương trình đào tạo ngành Âm nhạc học tại Nhạc viện Thành phố Hồ Chí Minh theo hướng hiện đại hơn, đưa âm nhạc đại chúng vào chương trình học, bổ sung các học phần hướng dẫn kỹ năng viết, kỹ năng báo chí, kỹ năng sử dụng truyền thông…; 3) Tăng cường hợp tác với các chuyên gia lý luận - phê bình âm nhạc trong việc xây dựng chương trình và giảng dạy để đảm bảo nội dung sát thực tiễn, cập nhật xu hướng âm nhạc mới và đáp ứng yêu cầu phát triển hiện nay.
Hai là, về mô hình liên kết: 1) Xây dựng mạng lưới chặt chẽ giữa các cơ sở đào tạo, các hội chuyên ngành (Hội Âm nhạc, Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Thành phố Hồ Chí Minh), các nhà hát, đơn vị sự nghiệp, các cơ quan báo chí - truyền thông… để tạo môi trường học thuật tốt nhất và kết nối thực hiện việc định hướng nghề nghiệp; 2) Tăng cường tổ chức các lớp bồi dưỡng ngắn hạn, hội thảo thực hành phê bình âm nhạc mở rộng đối tượng tiếp cận như sinh viên, phóng viên văn hóa, nghệ thuật, cộng tác viên các cơ quan báo chí, truyền thông, xuất bản nhằm nâng cao kỹ năng và kết nối được nhiều nguồn nhân lực trong lĩnh vực này.
Ba là, về chính sách hỗ trợ: 1) Thiết lập và mở rộng các chương trình học bổng dành cho sinh viên ngành âm nhạc nói chung và chuyên ngành Âm nhạc học nói riêng nhằm thu hút và nuôi dưỡng nguồn nhân lực trẻ có đam mê và năng lực với lĩnh vực này; 2) Xây dựng cơ chế hỗ trợ công bố học thuật, xuất bản công trình nghiên cứu và tổ chức các hoạt động chuyên môn như hội thảo, tọa đàm, lớp bồi dưỡng... tạo môi trường thuận lợi cho các nhà nghiên cứu và phê bình âm nhạc phát triển chuyên môn một cách lâu dài và ổn định.
Bốn là, về công tác quản lý và phát triển nguồn nhân lực: 1) Thành lập một bộ phận chuyên trách trực thuộc cơ quan quản lý của nhà nước để đảm nhiệm việc quản lý và phát triển đội ngũ lý luận - phê bình âm nhạc hiện nay tại Thành phố Hồ Chí Minh; 2) Xây dựng tiêu chuẩn nghề nghiệp rõ ràng, quy hoạch, tuyển chọn nhân lực, tổ chức đào tạo, kết nối các nguồn nhân lực hiện có, đồng thời xây dựng lộ trình phát triển đội ngũ phù hợp, đảm bảo chất lượng và hiệu quả lâu dài.
4. Kết luận
Trong bối cảnh hiện nay đang tích cực triển khai Chiến lược phát triển ngành văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2020-2035, việc xây dựng đội ngũ lý luận - phê bình âm nhạc sẽ đóng vai trò cầu nối giữa hoạt động sáng tạo nghệ thuật và công chúng, góp phần định hướng thẩm mĩ, nâng cao năng lực hưởng thụ văn hóa cho người dân trong bối cảnh các dòng chảy âm nhạc ngày càng đa dạng, phức tạp và đa chiều. Đồng thời, họ cũng là lực lượng quan trọng trong việc xây dựng diễn đàn phản biện nghệ thuật lành mạnh, giúp phát hiện, đánh giá và thúc đẩy các tác phẩm âm nhạc mang tính nhân văn, tiến bộ, phù hợp với chiến lược phát triển văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh. Các giải pháp được đề xuất không chỉ nhằm tháo gỡ những hạn chế trong việc phát triển nguồn nhân lực mà còn hướng tới hình thành đội ngũ lý luận - phê bình âm nhạc có năng lực học thuật vững vàng và khả năng đáp ứng yêu cầu thực tiễn, góp phần nâng cao chất lượng văn hóa, nghệ thuật của Thành phố Hồ Chí Minh. Do đó, phát triển nguồn nhân lực lý luận - phê bình âm nhạc không chỉ là một nhiệm vụ cấp thiết mang tính chuyên môn mà còn là một chiến lược cần được đầu tư lâu dài, có ý nghĩa đối với chất lượng và chiều sâu văn hóa, nghệ thuật của Thành phố Hồ Chí Minh trong giai đoạn hiện nay.
Chú thích:
1 , 2, 4 Ủy ban nhân dân Thành phố Hồ Chí Minh, Quyết định phê duyệt Đề án Chiến lược phát triển ngành văn hóa Thành phố Hồ Chí Minh giai đoạn 2020-2035, Quyết định số 982/QĐ-UBND, ngày 22 tháng 3 năm 2021.
3 Thủ tướng Chính phủ (2021), Quyết định về việc phê duyệt Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030, Quyết định số 1909/QĐ-TTg, ngày 12 tháng 11 năm 2021.
5 Thủ tướng Chính phủ (2023), Quyết định phê duyệt Chương trình tổng thể về phát triển văn hoá Việt Nam giai đoạn 2023-2025, Quyết định số 515/QĐ-TTg, ngày 15 tháng 5 năm 2023.