Nghệ thuật trang trí kiến trúc truyền thống Việt Nam được thể hiện qua các phù điêu từ cung đình đến dân gian. Người Việt Nam đã quá quen với mảng, nét, chạm chìm, chạm nổi từ đơn sơ đến cầu kỳ tạo nên nghệ thuật trang trí đầy cảm xúc và triết mĩ phương Đông. Giá trị và ý nghĩa của các tác phẩm phù điêu trang trí trên di sản mang tính dân tộc tiêu biểu, hội tụ văn hóa đa chiều, tạo nên những giá trị biểu tượng. Tứ linh là đề tài trang trí phổ biến trên kiến trúc truyền thống Việt Nam. Yếu tố tạo hình truyền thống đã tiếp cận phổ biến với thị hiếu thẩm mĩ của dân tộc một thời nhưng trong kiến trúc hiện đại thì khó trang trí hài hòa, đặc biệt là thể hiện trên chất liệu bê tông thì càng khó gần gũi với công chúng. Tuy vậy, ở công trình Dinh Độc Lập, phong cách kiến trúc hiện đại đã được thể hiện trang trí hòa hợp, không những trở thành điểm nhấn thẩm mĩ cho công trình mà còn mang ý nghĩa bản sắc dân tộc.
Dinh Độc Lập là công trình tiêu biểu đại diện cho kiến trúc Sài Gòn giai đoạn 1954-1975, có phong cách thiết kế hiện đại, tọa lạc tại số 135 Nam Kỳ Khởi Nghĩa, Thành phố Hồ Chí Minh. Từ Dinh Norodom (Dinh của Thống đốc Chính phủ thuộc địa Pháp xây từ 1868 đến 1873) đến sự hình thành Dinh Độc Lập không chỉ là sự thay đổi về diện mạo kiến trúc mà còn là dấu mốc tuyên ngôn về sự đoạn tuyệt với thời kỳ thuộc địa – phong cách Đông Dương, cho thấy tư tưởng thời bấy giờ quyết tâm “rời bỏ thời đại nông nghiệp để trở thành một phần của thời đại công nghiệp, vì kiến trúc hiện đại là phong cách kiến trúc của thời đại công nghiệp”1.
Chính quyền Sài Gòn quyết định phá bỏ Dinh Norodom và tổ chức tuyển chọn phương án thiết kế dinh mới. Tuy có rất nhiều phương án gửi dự thi, từ phong cách tân cổ điển cho đến phong cách Beaux - Arts và phong cách Đông Dương, nhưng không được chọn. Phương án thiết kế Dinh Độc Lập của Ngô Viết Thụ đã được chính quyền Sài Gòn chọn và khởi công xây dựng năm 1962. Sự lựa chọn này đã tạo nên một đòn bẩy mạnh cho sự phát triển của kiến trúc hiện đại tại miền Nam Việt Nam trong thời gian sau đó. Công trình kiến trúc nổi bật bởi hệ lam hình đốt tre trang trí trên mặt tiền, nó có chức năng khuếch tán ánh sáng, bẫy gió, giảm bức xạ nhiệt cho bên trong công trình, phù hợp khí hậu nhiệt đới ở Sài Gòn. Nhưng đặc biệt là bốn mặt đứng công trình được trang trí motif đề tài tứ linh (long, ly, quy, phượng) rất đặc thù. Motif trang trí thể hiện dạng phù điêu bằng chất liệu đá kết hợp bê tông liên kết. Mỗi bức phù điêu có bố cục khác biệt, thể hiện sự phong phú về mặt thẩm mĩ điêu khắc. Ngoài ra, đề tài tứ linh còn được trang trí bên trong nội thất công trình với thủ pháp biểu hiện khác với trang trí mặt đứng. Tứ linh được trang trí trên các chậu cây trước dinh và hai bên dinh có lối thể hiện đa dạng làm cho tổng thể dinh có hệ trang trí điêu khắc tứ linh đa dạng.
Nhìn chung, motif tứ linh được khai thác trang trí tối đa tại những vị trí cần thiết trong công trình Dinh Độc Lập làm điểm nhấn nhằm tôn vinh giá trị thẩm mĩ cho công trình, đồng thời lồng ghép ý nghĩa văn hóa dân tộc và tính biểu tượng: “Văn hóa vừa là nghệ thuật và lại vừa là giá trị, chuẩn mực, và là những điều tốt đẹp mang tính biểu tượng của cuộc sống hàng ngày. Trong khi văn hóa quan tâm tới truyền thống và tái tạo xã hội, nó còn là vấn đề tính sáng tạo và thay đổi”2.
Ý nghĩa biểu tượng trong văn hóa: tứ linh là những linh vật mang giá trị biểu tượng. Hình tượng rồng (long) là sản phẩm văn hóa chung của nhân loại, từ Đông sang Tây đều có hình ảnh rồng trong sản phẩm văn hóa và nghệ thuật. Ở Việt Nam, hình tượng rồng xuất hiện qua các giai thoại, triều đại phong kiến, nhưng rõ nhất và đồng nhất với nhà vua là vào thời Tiền Lê. Hiện tượng này “đạt đỉnh cao ở thời Lý, rồi sau đó, chức năng này nhạt dần để rồng sống chung với chủ nhân của nó trong văn hóa xóm làng”3. Trải qua các triều đại, rồng có những đặc điểm biểu hiện khác nhau và được trang trí rất phổ biến. Suy cho cùng, rồng là một biểu tượng gắn với uy quyền và thuộc về tâm thức trọng nông nghiệp nên gắn với nguồn nước và mưa. Con lân (ly) dễ bắt gặp ngay cổng chào, lối vào các di tích tôn giáo. Lân không thuộc về ý nghĩa bình thường, nó được “cường điệu hóa và thường được gán cho có những ý nghĩa linh thiêng để biểu hiện ước vọng của người đương thời”4, hình dạng là đầu sư tử, mặt quỷ, trang trí đồ thờ trên nhang án hay hóa thân thành long mã trong đình làng. Lân hiện thân của bát nhã, tức trí tuệ minh triết trong đạo Phật, nó cũng là hiện thân cho sức mạnh, quyền uy, đại diện cho mặt trời và tinh tú. Con rùa (quy) tượng trưng cho đất (bụng phẳng) và trời (mai khum), xuất hiện trong lịch sử xây dựng thành Cổ Loa thời An Dương Vương. Rùa là “một hợp thể trong quan hệ đối đãi của trời cha đất mẹ. Với ý nghĩa ấy, trên đồ thờ, người ta đã biểu hiện rùa cuốn thủy (phun nước) như để cầu no đủ, rồi rùa hạc để cầu sự thanh cao…”5. Chim phụng (phượng) là chúa các loài chim, biểu tượng bầu trời (vũ trụ), hiện thân của thánh nhân, người tài. Hình ảnh phượng vũ đang dang rộng cánh như cõng không gian chuyển động. “Phượng là một linh vật cũng như rồng góp phần biểu hiện về ước vọng muôn đời muôn thuở của người dân Việt trong mối quan hệ với thần linh và với ước vọng cầu phúc”6.
1. Nhóm motif đề tài tứ linh trang trí trên mặt đứng kiến trúc Dinh Độc Lập
Tứ linh là đề tài có ý nghĩa truyền thống, hiện diện trong các công trình từ xa xưa hơn ngàn năm qua. Trang trí tứ linh trong di sản văn hóa dân tộc được biểu hiện bởi nghệ thuật điêu khắc thông qua phù điêu, chạm khắc trên chất liệu gỗ, đá… Tứ linh có giá trị và ý nghĩa sâu sắc trong tư tưởng người Việt Nam. Mỗi linh vật có ý nghĩa riêng, tạo hình riêng, đại diện cho chính thể lý tưởng riêng nhưng tựu chung lại bao hàm một lớp ý nghĩa che chở, phù trợ, mang lại ấm no, hạnh phúc cho cư dân nông nghiệp. Dinh Độc Lập được áp dụng trang trí tứ linh trên toàn bộ mặt đứng kiến trúc (H1).
H1. Motif tứ linh trang trí mặt đứng Dinh Độc Lập (Nguồn: Lê Long Vĩnh, 2024)
Bố cục, vị trí và số lượng: long thể hiện bố cục đầu rồng chính diện, giữa trán có chữ “Vương” nổi khối, miệng ngậm chữ “Thọ” nên bố cục này có chủ đề Long hàm Thọ. Tạo hình lớp chồng lớp (lớp nền thứ nhất là mây và chữ “Thọ”; lớp nổi thứ hai là ria mép và hai chân trước; lớp nổi thứ ba là lửa, râu, mắt; lớp nền thứ tư là mũi, trán, chữ “Vương” là lớp cuối cùng cao nhất). Tổng số lượng linh vật long trang trí mặt đứng trước và mặt đứng hai bên kiến trúc là hai mươi bốn bức phù điêu (trong đó mặt tiền chiếm mười hai đầu rồng nên dinh còn có tên gọi là Phủ Đầu Rồng). Ly thể hiện bố cục mặt nhìn chính diện, thấy móng vuốt hai chân trước, miệng rộng, nhe răng như “hổ phù”, phần đầu ly trang trí trong bố cục hình bát giác như bát quái. Ly được trang trí cùng trục phân vị đứng với quy ở hai bên mặt đứng kiến trúc phía sau. Mỗi bên mặt đứng có bảy phù điêu trang trí linh vật ly, hai bên cộng lại sẽ là mười bốn phù điêu trang trí con ly. Quy trang trí bố cục nhìn chính diện, mai rùa như mái nhà, cõng hà đồ lạc thư, đang rẽ sóng. Phù điêu quy trang trí trên mặt đứng cùng trục phân vị đứng với con ly ở vị trí phía dưới. Tổng số lượng là mười bốn phù điêu, mỗi bên bảy con quy. Nếu liên kết vị trí và số lượng của cụm linh vật ly và quy thì sẽ thấy số hai mươi tám. Con số này có thể tương ứng với hai mươi tám vì tinh tú, còn gọi là “nhị thập bát tú”, bao quanh bảo vệ cho chủ nhân dinh. Phải chăng người thiết kế muốn ẩn thông điệp này bên trong các tác phẩm nghệ thuật trang trí? Phượng được trang trí bố cục tư thế góc nhìn một phần ba thấy một chân, đầu nhìn thẳng mặt bên thể hiện con mắt phượng (bởi mắt phượng đẹp), hai cánh tung lên trên lớp nền là mây cuộn xung quanh. Vị trí phù điêu trang trí phượng trên mặt đứng phía sau kiến trúc, số lượng là sáu phù điêu, theo quan niệm phương Đông thì số sáu là lộc. Dưới phù điêu phượng là trang trí “lưỡng long chầu lưỡng nghi” bằng đá. Nghệ thuật trang trí tứ linh trên kiên trúc thời Nguyễn thường thể hiện bố cục chạm tròn, ít thấy bố cục hình chữ nhật. Nhà nghiên cứu Trần Lâm Biền có ghi chép trong nghiên cứu Rồng thế kỷ XIX: “Ở bố cục này, đầu rồng cũng như phượng, lân thường được chạm tròn”7, điều này cho thấy sự áp dụng đề tài truyền thống trên kiến trúc phong cách hiện đại, kiến trúc sư đã linh hoạt thay đổi bố cục mới cho phù hợp.
Ngôn ngữ tạo hình và chất liệu biểu hiện: Tứ linh được tạo hình theo cấu trúc mảng chồng mảng, khối chồng khối, các khối hình thành từ mảng. Nét thì ít thể hiện, chủ yếu khắc họa vài chi tiết tả bộ phận từng tứ linh. Ngôn ngữ hình học nhiều, vân xoắn ốc gấp khúc thể hiện chủ đạo. Mỗi phù điêu từng linh vật có nét riêng tạo thẩm mĩ ấn tượng. Long có nền là hoa văn vân xoắn ốc gấp khúc nổi khối sâu, khoảng trống nền rõ ràng. Nền hoa văn trang trí ly thì vẫn là vân xoắn ốc nhưng nổi khối ít hơn, khoảng trống nền cũng ít. Nền của bố cục trang trí quy là dạng lưới, các hoa văn xoắn ốc thì nổi lên trên làm sóng biển, không tạo khoảng trống nền. Đối với linh vật phượng thì đa số thể hiện ngôn ngữ mảng cong, mềm mại, nền là những cụm mây xoắn cong, không tạo khoảng trống chiều sâu không gian nền.
Vật liệu biểu hiện là đá, bề mặt không xử lý nhẵn mà để thô nhằm thể hiện chất liệu đá tự nhiên nhất. Theo kiến trúc sư Le Corbusier (khởi xướng chủ nghĩa hiện đại) cho rằng sử dụng màu trong kiến trúc hiện đại là màu của tự nhiên. Kiến trúc sư Ngô Viết Thụ đã vận dụng quan điểm này thể hiện công trình Dinh Độc Lập với nhiều chất liệu đá chẻ, đá khối có màu vàng, màu nâu, màu xanh tự nhiên của đá. Trong nghệ thuật, thủ pháp xử lý làm nổi bật chất liệu là đặt vật liệu thô bên cạnh vật liệu mịn hay nhẵn. Vì vậy, công trình Dinh Độc Lập sử dụng thủ pháp đó, kiến trúc sư thể hiện chất liệu đá thô bên cạnh vật liệu kính cửa sổ tạo sự tương phản, tôn vật liệu, làm điểm nhấn thu hút thị giác hiệu quả.
2. Nhóm motif đề tài tứ linh trang trí nội thất kiến trúc Dinh Độc Lập
Bố cục và vị trí: Phù điêu có kích thước hình chữ nhật rộng chiều ngang, bố cục thể hiện hai con rồng đối xứng với nhau qua quả cầu phát sáng. Trong trang trí truyền thống, bố cục này gọi là “lưỡng long chầu nhật nguyệt” hay “lưỡng long chầu lưỡng nghi”. Bố cục trang trí này có thể gọi là “lưỡng long” thì phù hợp hơn là “song long”. Quả cầu có nhiều tia phát ra xung quanh giống như mặt trời chiếu sáng. Vì vậy, phù điêu này có thể gọi tên là “lưỡng long chầu nhật”. Bố cục phù điêu trang trí ly có hai con ly đối xứng qua quả cầu nhưng quả cầu này khác với quả cầu của lưỡng long. Các tia sáng của quả cầu này gần nhau xòe ra xung quanh như bông hoa hướng dương. Trong trang trí truyền thống có bố cục trang trí chủ đề “lân hí cầu” nên tạm gọi bố cục này với tên là “lưỡng ly tranh châu”. Bố cục trang trí quy khác với phù điêu mặt đứng, góc nhìn từ trên xuống thấy mai rùa và bốn chân rùa rõ ràng nhưng đầu rùa thì góc nhìn bên. Quả cầu có nét giống với phù điêu lưỡng long. Bố cục trang trí phượng có góc nhìn một phần ba nên thấy hai cánh xòe ra. Đuôi phượng tạo hình là các hình khối chuyển động theo tuyến cong làm nền cho phượng. Quả cầu trang trí ở giữa bố cục phù điêu khác với ba quả cầu trong trang trí long, ly, quy. Bộ tứ linh trang trí nội thất không thể hiện bố cục chồng lớp, tạo cấu trúc phức tạp mà bố cục của các phù điêu trang trí nội thất đơn giản hơn, có nét dân gian, dễ hiểu nhưng không quá đơn điệu trong cách tạo hình. Bố cục hầu hết là đối xứng qua tâm quả cầu, từng con vật có nét khác nhau, không giống nhau tuyệt đối như thấy trong các tác phẩm điêu khắc truyền thống hay tác phẩm ở những thời kỳ kề cận. Đây là quan điểm độc đáo của mĩ thuật trang trí thời kỳ này, tuy kế thừa khuôn mẫu từ bố cục truyền thống nhưng nghệ sĩ đã sáng tạo, chấm phá, làm cho cách tân hơn, mới hơn nhưng vẫn không thay đổi bố cục cũ.
Vị trí phù điêu: Phù điêu lưỡng long trang trí ở trên khung cửa phòng làm việc của Tổng thống, lối ra hành lang phía trước. Phù điêu lưỡng ly và quy trang trí trên khung cửa thoát hiểm lối ra hành lang phía trong song song hành lang phía trước. Phù điêu song phượng trang trí trên khung cửa vào khu phòng ngủ của Tổng thống. Nếu bao quát tầm nhìn tổng thể sẽ thấy phù điêu rồng đối diện phù điêu phượng, phù điêu lân đối diện phù điêu rùa. Long - ly bên khối làm việc (phía bên trái), quy - phượng bên khối nghỉ ngơi (phía bên phải).
Ngôn ngữ tạo hình và chất liệu biểu hiện: Phù điêu thể hiện mảng chuyển thành khối, các khối nổi lên như những nhát cắt dứt khoát, có vị trí rõ ràng theo từng hình tượng chính - phụ nhưng trông rất tự do, phóng khoáng. Chỉ có phù điêu lưỡng long là có nét khắc trên hình rồng, còn lại ba tác phẩm kia không dùng nét khắc họa chi tiết. Ngôn ngữ điêu khắc này có nét giống với trường phái lập thể, so với nghệ thuật điêu khắc cùng thời thì đây là tác phẩm có ngôn ngữ phá cách rất ấn tượng, không có công trình nào trang trí phù điêu có dạng phong cách này. Chất liệu đá, thủ pháp xử lý nền và nhân vật có khác nhau. Nền được thể hiện chấm trame tạo bề mặt nhám, nhân vật và hình trang trí có bề mặt mịn hơn nên nổi bật hơn bởi mache nền trame tôn lên (H2).
H2. Motif tứ linh trang trí nội thất Dinh Độc Lập (Nguồn: Lê Long Vĩnh, 2024)
3. Nhóm motif đề tài tứ linh trang trí chậu cây mặt tiền kiến trúc Dinh Độc Lập
Bố cục và vị trí: Hiếm có công trình kiến trúc nào được nhà thiết kế đầu tư thể hiện trang trí chi tiết đến từng chậu cây xanh trang trí cho công trình như Dinh Độc Lập. Bốn chậu cây xanh có kích thước rất to, hình chóp ngược, bốn mặt, đặt trước dinh, mỗi chậu cây trang trí bốn mặt là đại diện cho long, ly, quy, phượng. Nhóm phù điêu tứ linh này có bố cục và phong cách nghệ thuật điêu khắc giống với tứ linh trang trí mặt đứng kiến trúc dinh. Tuy nhiên, khi so sánh với nhau thì có sự khác biệt về chi tiết tạo hình. Các lớp chồng nhau không nhiều, chi tiết khối mờ nhạt hơn so với tứ linh mặt tiền. Cụ thể như: hoa văn vân xoắn ốc của bố cục ly không còn giống mặt tiền, các con sóng biển trong bố cục trang trí quy khác nhiều, nền lưới thể hiện ít, bố cục phượng có đôi cánh khác. Nhìn chung, trang trí chậu cây vẫn giữ bố cục tổng thể so với phù điêu trang trí trên mặt đứng kiến trúc nhưng chi tiết thì có thay đổi.
Ngôn ngữ tạo hình và chất liệu biểu hiện: Hình khối biểu hiện êm, không nổi khối cao, các chi tiết tạo hình có sự lượt giản, thậm chí có sự điều chỉnh tạo hình các nhân vật tứ linh. Có thể do bố cục mỗi mặt chậu là hình thang ngược, khác với bố cục hình vuông, hình chữ nhật. Vì thế, người sáng tác phải sắp xếp bố cục sao cho hài hòa nhưng vẫn giữ được phong cách, chủ đề và bố cục trang trí chung của tứ linh. Chất liệu xi măng, có mảng tạo mache và tạo trame xung quanh, thể hiện phong cách tự nhiên cho hài hòa với kiến trúc, làm cho hai nhóm trang trí tứ linh mặt đứng và nhóm trang trí chậu cây mặt tiền tương đồng nhau, tổng thể công trình đồng bộ hệ thống trang trí.
4. Nhóm motif đề tài tứ linh trang trí chậu cây mặt đứng bên phải và bên trái kiến trúc Dinh Độc Lập
Bố cục và vị trí: Phong cách và bố cục trang trí phù điêu tứ linh nhóm chậu cây hình trụ đặt hai bên mặt đứng kiến trúc theo kiểu truyền thống, miêu tả thật, rõ chi tiết. Bố cục dạng này thường thấy trang trí trên các ô hộc, ô khung bàn thờ, ghế nghỉ trong ngôi nhà truyền thống, đình, chùa... Trong các công trình ở Huế cũng dễ dàng bắt gặp kiểu thức trang trí này. Đề tài trang trí mang nét truyền thống Việt Nam, đó là “Sen hóa quy” hay “Phụng hàm thư” và “Long mã kỵ hà đồ”…
Ngôn ngữ tạo hình và chất liệu biểu hiện: Ngôn ngữ tả thật theo phong cách trang trí gỗ truyền thống, thể hiện chi tiết các đối tượng trang trí, không tạo hình bằng ngôn ngữ hình học như các nhóm phù điêu trên. Chất liệu xi măng đắp nổi trực tiếp, không đổ khuôn nên có vài chi tiết bị bung tróc. Như vậy, yếu tố chuyển hóa từ chất liệu gỗ sang chất liệu xi măng làm nên nét độc đáo cho nhóm motif đề tài tứ linh trang trí chậu cây hình trụ (H3).
H3. Motif tứ linh trang trí chậu cây mặt đứng bên phải và bên trái Dinh Độc Lập (Nguồn: Lê Long Vĩnh, 2023)
Từ cuối thế kỷ XIX đến nửa đầu thế kỷ XX, có thể thấy tư tưởng chủ nghĩa hiện đại thổi luồng cảm hứng vào phong trào nghệ thuật thế giới, tạo nên các trường phái đa dạng như chủ nghĩa ấn tượng, lập thể, vị lai, siêu thực…, đối nghịch và thách thức tư duy truyền thống trong lĩnh vực thiết kế và sáng tác. Vậy làm thế nào đan xen motif trang trí truyền thống của dân tộc vào công trình kiến trúc có phong cách hiện đại là vấn đề cần bàn luận?
Trong trang trí công trình kiến trúc, phù điêu góp phần trang trí làm điểm nhấn cho thẩm mĩ mặt đứng kiến trúc, tạo nên tính biểu tượng (Dinh Độc Lập đã từng được gọi tên là Phủ Đầu Rồng). Thông qua các tác phẩm phù điêu, nghệ sĩ gửi gắm những thông điệp có giá trị và ý nghĩa bên trong từng bố cục và nội dung. Tính biểu tượng trong nghệ thuật trang trí kiến trúc rất quan trọng, từ thể loại kiến trúc truyền thống cho đến hiện đại sẽ luôn có sự hiện diện của yếu tố trang trí mĩ thuật, nó biểu hiện trong hình khối cấu trúc, đồ án trang trí điểm nhấn, màu sắc, chất liệu… Nhà nghiên cứu Đinh Hồng Hải từng khẳng định: “Nghiên cứu các biểu tượng trong nghệ thuật tạo hình, đặc biệt là trong kiến trúc, điêu khắc và hội họa, là trọng tâm nghiên cứu của các nhà nghiên cứu phê bình nghệ thuật”8.
Vì vậy, nghệ thuật trang trí kiến trúc phong cách hiện đại tại Sài Gòn từ năm 1954 đến năm 1975 có thành tựu đáng ghi nhận đó là sự kết hợp motif đề tài tứ linh với hình khối kiến trúc phong cách hiện đại tạo nên công trình có tính biểu tượng và giá trị bản sắc. Motif đề tài tứ linh đã hòa hợp cùng tổng thể kiến trúc chính là do bố cục, ngôn ngữ tạo hình và chất liệu đã chuyển hóa phong cách truyền thống trở thành phong cách hiện đại. Đó là sự cách tân táo bạo, hướng tìm cái mới, tiến vào thời đại mới, làm nên một công trình Dinh Độc Lập có một không hai vẫn còn tồn tại đến ngày nay.
Thực tế có rất nhiều công trình được xây dựng từ sau 1975 đến nay nhưng thật sự chưa có một công trình nào đạt thành tựu như công trình Dinh Độc Lập. Nhiều công trình thế hệ sau cũng ảnh hưởng các trào lưu thiết kế trên thế giới, phong cách hiện đại áp dụng mạnh mẽ, nhất là sau năm 1986 (thời kỳ mở cửa của Việt Nam). Nhiều công trình thiết kế hình khối tạo hình một cách thái quá làm cho công trình xấu, bị lỗi thời, hiếm khi áp dụng trang trí motif đề tài tứ linh trên kiến trúc đương đại. Vậy làm thế nào để kế thừa và phát huy được giá trị truyền thống dân tộc trên các tác phẩm, công trình di sản, kiến trúc đương đại hiện nay? Nếu muốn kế thừa thành công như kiến trúc sư Ngô Viết Thụ thể hiện trong công trình Dinh Độc Lập thì cần phải hiểu quy tắc áp dụng đó là không phải sao chép lại vốn cổ một cách máy móc, mặc dù các tác phẩm cổ truyền có giá trị hình thức và nội dung khó có thể thay đổi hay cải biến. Kiến trúc sư Ngô Viết Thụ đã sắp xếp bố cục, lượt giản, chọn những hình tượng tiêu biểu, thể nghiệm chất liệu, ngôn ngữ tạo hình mới phù hợp với kiến trúc và tư tưởng xã hội đương thời. Nhà văn hóa học Chris Barker cũng khẳng định: “Nghệ thuật không phải là sự sao chép thế giới mà là sự thể hiện riêng biệt được tạo nên về mặt xã hội”9.
5. Kết luận
Nghệ thuật trang trí kiến trúc Việt Nam đã hình thành cùng tiến trình lịch sử và phát triển ngày càng sâu rộng trong quá trình xây dựng đất nước. Các tác phẩm trang trí như phù điêu được người Việt Nam chạm khắc gửi gắm nhiều giá trị phản ánh đời sống con người và văn hóa. Vì vậy, giá trị và ý nghĩa của các phù điêu trang trí trên di sản văn hóa là chủ đề được quan tâm nhiều hiện nay. Đặc biệt là đối với các công trình kiến trúc phong cách hiện đại đến đương đại cần kế thừa và phát huy các giá trị văn hóa, nghệ thuật truyền thống của dân tộc, điển hình là các tác phẩm phù điêu trang trí với đề tài tứ linh.
Dinh Độc Lập không những là một công trình kiến trúc tiêu biểu cho phong cách kiến trúc hiện đại giai đoạn 1954-1975 mà còn mang nhiều giá trị tiêu biểu cho việc áp dụng vốn cổ dân tộc, thể nghiệm các đề tài trang trí mang tính truyền thống đan cài trong nó. Sự hòa hợp của đề tài tứ linh với kiến trúc Dinh Độc Lập không chỉ bởi hình thức (bố cục, ngôn ngữ hình khối, chất liệu bê tông) mà còn hòa hợp nội dung. Long, ly, quy, phượng có ý nghĩa cát tường, đại diện cho những điều tốt đẹp, cao quý. Mỗi linh vật là những đại diện cho năng lực siêu nhiên, là ước vọng của con người về các vấn đề chính trị, xã hội, văn hóa. Cho nên nhà thiết kế muốn gửi thông điệp có ý nghĩa đó thông qua công trình có chức năng công quyền này. Sài Gòn là vùng đất giao thoa và tiếp biến với văn hóa phương Tây sớm nhất nên sự phát triển và cách tân xã hội theo trào lưu mới càng mạnh mẽ. Luồng gió khoa học, công nghiệp đã biến đổi diện mạo đô thị, kiến trúc, nghệ thuật trang trí Sài Gòn hơn bao giờ. Chính sự cách tân đó đã tạo nên một công trình Dinh Độc Lập tiêu biểu, độc đáo.
Các công trình kiến trúc đương đại nếu muốn áp dụng trang trí các đề tài có chủ đề tứ linh thì cần phải tham khảo bài học từ công trình Dinh Độc Lập, chuyển hóa được bố cục và chất liệu theo thời đại mới, công nghệ mới, hài hòa, phù hợp với ngôn ngữ hình khối kiến trúc đương đại. Những bài học kinh nghiệm rút ra từ công trình Dinh Độc Lập cũng rất cần chia sẻ với thế hệ trẻ thông qua các bài nghiên cứu về nghệ thuật trang trí tứ linh nhằm duy trì và tiếp nối. Phát huy các giá trị di sản và nghệ thuật trang trí trên di sản không phải ngày một ngày hai mà cần phải có thời gian và lộ trình, phải đầu tư ngay từ thế hệ hôm nay.
Chú thích:
1 Mel Schenck (2022), Kiến trúc hiện đại miền Nam Việt Nam, NXB. Thế giới, tr. 180.
2, 9 Chris Barker (Đặng Tuyết Anh dịch, 2011), Nghiên cứu văn hóa, lý thuyết và thực hành, NXB. Văn hóa Thông tin, tr. 69, 78.
3 , 4, 5, 6 Trần Lâm Biền, Trịnh Sinh (2017), Thế giới biểu tượng trong di sản văn hoá, NXB. Hồng Đức, tr. 206, 215, 218, 214.
7 Trần Lâm Biền (2011), Trang trí trong mĩ thuật truyền thống của người Việt, NXB. Văn hoá dân tộc, tr. 118.
8 Đinh Hồng Hải (2014), Nghiên cứu biểu tượng một số hướng tiếp cận lý thuyết, NXB. Thế giới, tr. 190.