1. Vài nét về giáo dục, văn hóa và văn nghệ ở miền Nam
Về giáo dục, trong khoảng năm năm đầu tiên, vượt qua khó khăn về chính trị và kinh tế, miền Nam đã có một số thành tựu về giáo dục: thành lập Viện Đại học Sài Gòn rồi đến Viện Đại học Huế năm 1957. Lần lượt sau đó là các viện đại học công, tư như Đà Lạt, Cần Thơ, Vạn Hạnh, Minh Đức, Hòa Hảo, Cao Đài, Hán học (Huế) và các trường đại học cộng đồng ở Tiền Giang, Nha Trang, Sài Gòn, Đà Nẵng, Vĩnh Long, Ban Mê Thuột... Miền Nam đã có một triết lý giáo dục với mục tiêu nhân bản (humanistic), dân tộc (nationalistic) và khai phóng (liberal), được xác định từ cuộc họp Đại hội Giáo dục quốc gia lần 1 tại Sài Gòn năm 1958 và sau đó được ghi vào hiến pháp1.
Về hoạt động báo chí văn nghệ: Ngay sau ngày đất nước phân ly, một số văn nghệ sĩ miền Bắc di cư cùng với văn nghệ sĩ các tỉnh miền Nam đã gia nhập đội ngũ hoạt động văn nghệ đa dạng. Một số tạp chí văn học, nghệ thuật ra đời khá sớm. Ngoài các báo xuất bản ở Sài Gòn còn có nhiều báo văn nghệ ở các địa phương cũng sôi động không kém. Tuy đứng ngoài chính trị, một số ít tạp chí vẫn bị các cơ quan gọi là Sở Phối hợp nghệ thuật kiểm duyệt bằng cách chỉ thị cho các nhà in gỡ bỏ hoặc lật ngược chữ chì những đoạn cắt bỏ.
Về hoạt động biểu diễn và sáng tác âm nhạc: Để có hoạt động ca nhạc, ngoài lực lượng sáng tác là các nhạc sĩ còn phải kể đến lực lượng ca sĩ. Các tài năng ở mọi miền được hát trên các đài phát thanh, các chương trình tuyển lựa ca sĩ ở trung ương và địa phương, sự khám phá của các nhạc sĩ, các lớp đào tạo của các trường chuyên nghiệp, các lớp thanh nhạc tư nhân và các ông bầu với các lò đào tạo độc lập.
2. Trào lưu lãng mạn ở Việt Nam
Ở Việt Nam, văn hóa phương Tây đã xâm nhập vào, ảnh hưởng nhất định đến tư tưởng và tình cảm của các tầng lớp dân chúng thời ấy. Sự thay đổi về chế độ chính trị, sự biến động trong kết cấu xã hội, đổi thay về cuộc sống và tâm trạng đã tác động đến quá trình sáng tác, cảm xúc, suy nghĩ của người trí thức. Chủ nghĩa lãng mạn phương Tây (cùng một số trào lưu khác sau đó như: tượng trưng, siêu thực) xuất hiện từ một thế kỷ trước đó đã để lại dấu ấn rõ nét và tạo nên một trào lưu nghệ thuật mới trong văn chương, hội họa, âm nhạc Việt Nam kể từ đầu thập niên 1930 trở đi2. Chủ nghĩa lãng mạn do vậy đã trở thành chốn nương náu êm đềm cho một số nhà thơ, nhà văn, nhạc sĩ, bắt đầu xuất hiện nơi họ nhu cầu tình cảm mới, thị hiếu thẩm mĩ và rung động mới. Âm nhạc lãng mạn Việt Nam phát triển từ trong bối cảnh đó.
Các nhạc sĩ Việt Nam trong giai đoạn đầu của nền tân nhạc cảm thấy có nhu cầu sáng tác bài hát của chính mình trên cơ sở ký âm pháp Tây phương. Nhu cầu này có động lực tất yếu là sự đổi thay của xã hội, từ đó thị hiếu mới nảy sinh và công chúng đô thị ưa chuộng sự mới lạ trên nhiều lĩnh vực nghệ thuật, trong đó có âm nhạc nói chung, ca hát nói riêng. Như vậy ngay từ những năm 1930 chúng ta đã có những sáng tác thuần Việt ra đời, trong đó có những bài hát chịu ảnh hưởng âm nhạc Tây phương song cũng không ít bài hát mang ngôn ngữ âm nhạc dân tộc. Trong buổi đầu của phong trào tân nhạc, có nhiều nhạc sĩ hoạt động đơn lẻ song cũng có nhiều nhạc sĩ quy tụ thành từng nhóm do cùng sở thích, chủ trương và môi trường hoạt động. Những nhóm này đã có nhiều tác phẩm có giá trị nghệ thuật; họ cũng là những người tiên phong trong phong trào sáng tác và phổ biến những bài tân nhạc đầu tiên, tạo được ảnh hưởng lớn lao trong quần chúng và có vai trò lịch sử nhất định trong quá trình hình thành và phát triển nền tân nhạc Việt Nam.
Chính ngay từ giai đoạn hình thành nền tân nhạc Việt Nam, đặc biệt trong những năm từ 1935-1938 trở đi, chúng ta thấy đã xuất hiện những tác phẩm lãng mạn đầu tiên như Bẽ bàng (1935), Nghệ sĩ hành khúc (1937) của Lê Yên; Tiếng sáo chăn trâu (1935), Bên hồ liễu (1936), Bóng ai qua thềm (1937) của Văn Chung; Xuân năm xưa (1936) của Lê Thương; Gió thu (1937), Tiếng hát đêm thu (1938), Biệt ly (1939) của Dzoãn Mẫn…
Chúng ta dễ dàng nhận ra sự khai sinh dòng ca khúc lãng mạn có tiền đề thứ nhất là sự tiếp thu luồng âm nhạc phương Tây (ca khúc lãng mạn châu Âu thế kỷ XIX và nhạc nhẹ cổ điển); đồng thời tiền đề thứ hai quan trọng không kém là thành tựu rực rỡ của văn chương lãng mạn Việt Nam vào thời kỳ này (đặc biệt phong trào Thơ mới và nhóm Tự lực văn đoàn) đã tác động và tăng nguồn lực cho âm nhạc lãng mạn. Nhiều tác giả đã chọn khuynh hướng lãng mạn và trung thành với lựa chọn đó. Bên cạnh những bài sử ca, bài ca cách mạng, ca khúc lãng mạn đã chiếm được cảm tình của quần chúng, được đông đảo người yêu nhạc nghe, hát và truyền lại cho các thế hệ sau.
3. Dòng ca khúc lãng mạn cách mạng
Ở đây chúng tôi sử dụng cách gọi “lãng mạn cách mạng” của Dimitri Pisarev (1840-1868, nhà văn và nhà phê bình dân chủ cách mạng Nga)3 để chỉ những tác phẩm nói lên khát vọng của người dân Việt Nam trong cuộc kháng chiến chống Pháp, hướng về tương lai, mơ ước những điều tốt đẹp và thái độ căm ghét đối với thực tại còn đen tối. Đó là những bài hát chưa phải là ca khúc cách mạng (với nội dung cổ động quần chúng, là vũ khí tư tưởng trong cuộc đấu tranh cách mạng, thường có tiết tấu mạnh mẽ) mà là ca khúc lãng mạn có nội dung mang tính chiến đấu và yêu nước, giai điệu và ca từ vẫn còn chất bay bổng, nhẹ nhàng.
Các nhạc sĩ vẫn đem vào tác phẩm của mình không những hình ảnh của thời cuộc mà còn những rung cảm, tâm tư của người nghệ sĩ. Có thể xem họ là những người tiếp nối cảm hứng lãng mạn trước đó nhưng do xuất hiện trong hoàn cảnh mới, thời đại mới, rõ ràng tác phẩm của họ đã mang nội dung mới, có diện mạo mới, màu sắc mới trong sáng tạo, từ đó hình thành khuynh hướng lãng mạn cách mạng. Đó là cảm hứng lạc quan trong cuộc kháng chiến với các bài hát có giai điệu và tiết tấu trong sáng, tạo cho lớp thanh niên niềm tin yêu trước cuộc sống và cuộc tranh đấu của dân tộc. Quy tụ trong khuynh hướng này là những nhạc sĩ tuổi đời còn trẻ, háo hức với cuộc sống, do đó ca khúc của họ là những cảm xúc mới khi họ biết đặt cái tôi của mình trong quan hệ với số phận đất nước. Có thể nói đó là các nhạc sĩ như Văn Chung (1914-1984) – thuộc thế hệ tiên phong của nền tân nhạc Việt Nam, một trong ba nhạc sĩ của nhóm Tricéa; tiếp đó là nhạc sĩ Dương Minh Ninh (1922-2020), Anh Việt (1927-2008), Lương Ngọc Trác (1928-2013), Lê Trực (1928-1967), Đan Thọ (sinh năm 1924), Phan Huỳnh Điểu (1924-2015), Minh Quốc (1926-2003), Đỗ Nhuận (1922-1991), Phạm Duy (1921-2013), Trần Hoàn (1928-2003)…
4. Dòng ca khúc lãng mạn trữ tình
Khác với chủ nghĩa cổ điển, chủ nghĩa lãng mạn khẳng định cái tôi, cái bản ngã riêng tư đặc thù chứ không phải cái ta chung cho mọi người. Ta gặp trong âm nhạc lãng mạn trữ tình những chủ đề đậm nét trong văn chương lãng mạn như hình ảnh người thiếu nữ, ngợi ca tình yêu, những giấc mộng tình, sự đam mê, nỗi buồn, sự cô đơn, sự luyến tiếc và nỗi bất hạnh. Nhạc sĩ lãng mạn còn phô diễn tình yêu thiên nhiên, yêu quê hương đất nước, hoài niệm nét đẹp của dân tộc, mơ tưởng một thế giới khác lạ trong tưởng tượng, dấn thân vì khát vọng tự do, biểu lộ lòng yêu nước sâu sắc, lòng nhân ái, lý tưởng cao đẹp đầy tính nhân văn4.
Ca khúc lãng mạn trữ tình đề cao tình yêu lứa đôi, đó là cảm hứng chủ đạo và bất tận của các nhạc sĩ lãng mạn. Tình yêu trong các ca khúc của họ xuất hiện dưới nhiều dáng vẻ phong phú, đi đến tận cùng sâu thẳm của cảm xúc, lột tả trọn vẹn mọi sắc thái của tình cảm yêu đương. Đó thường là những bài ca đẹp đẽ, trong sáng hoặc đầy thương cảm, não tình, bi lụy được tác giả lấy cảm hứng từ kinh nghiệm của chính bản thân mình hoặc hóa thân vào trạng huống của đối tượng được mô tả. Dù từ nguồn cảm hứng nào, tác giả phải truyền đạt được rung cảm để người nghe có thể sống lại rung cảm đó như chính mình, có như vậy tác phẩm mới thành công. Phần lớn ca khúc lãng mạn đều đạt được hiệu quả đó bởi chính tình cảm chân thực của tác giả, nguồn cảm hứng không bị tác động bởi những yếu tố ngoài nội tâm, điều này được minh chứng bằng sự tồn tại và sức sống của ca khúc lãng mạn trong nhiều thập niên kể từ lúc tác phẩm đầu tiên ra đời.
5. Dòng ca khúc tình ca quê hương
Nếu trong thời tiền chiến ta tìm thấy nhiều bài hát ca ngợi quê hương thì ở giai đoạn từ 1954 trở đi, những ca khúc viết về quê hương được tiếp nối, đã phong phú hơn và không mất đi cảm xúc dạt dào, sự yêu thương tha thiết, nồng nàn. Thậm chí những ca khúc ấy do hoàn cảnh chia cắt đất nước đã mang nhiều sắc thái khác hơn, tình cảm sâu đậm hơn.
Một biến cố lớn xảy ra cho dân tộc Việt Nam, đó là ngày đất nước phân ly. Có khoảng một triệu người từ miền Bắc di cư vào Nam, trong đó có nhiều nghệ sĩ. Bao nhiêu tâm trạng rối bời trong lòng người dân ở cả hai miền đất nước. Gia đình phân tán, kẻ Bắc người Nam; nhiều tâm tư lắng đọng rồi cũng được giãi bày và chia sẻ trong các sáng tác của các nhạc sĩ. Họ đã trải lòng mình trong tác phẩm với nhiều cảm xúc khác nhau. Tuy buồn trách như vậy nhưng trong lòng người ra đi vẫn còn mong mỏi một ngày về không xa để được sống với quê mẹ yêu thương, với ngày tháng cũ êm đềm.
Quê hương được sống trong cảnh thanh bình nên người dân ra sức xây dựng cuộc sống mới. Sau chiến tranh, làng quê đã lên màu xanh tươi của ruộng lúa. Những xóm làng thơm ngát, cuộc sống đẹp tươi, hiền hòa, từ đó trong lòng tươi sáng một niềm tin vào tương lai. Cứ thế, cuộc sống êm đềm trôi qua với câu ca, tiếng hò còn vang khắp thôn xóm cùng lời hò hẹn của gái trai trong làng. Đó là niềm vui trên quê hương trong những ngày tháng thanh bình. Trong không khí nồng ấm của cuộc sống mới, người nghệ sĩ còn muốn tung đôi cánh tâm hồn để phiêu diêu trên khắp mọi nẻo đường đất nước. Họ, những người phiêu lãng, giang hồ, bao giờ cũng thích ra đi tìm niềm vui, sự yêu đời, tìm cái đẹp và mở rộng tầm mắt.
Các ca khúc trong giai đoạn này còn đi sâu vào việc mô tả cảnh đẹp thiên nhiên trên khắp quê hương cùng với việc thể hiện tâm tình khi đất trời đổi thay. Có thể tìm thấy nhiều ca khúc viết về cảnh sắc từng mùa cùng những cảm nhận của người nghệ sĩ được phô bày trong tác phẩm.
Người dân Việt Nam luôn tự hào có một đất nước anh hùng, dòng dõi Rồng Tiên. Tuy đất nước chia cắt nhưng trong lòng mỗi người dân luôn trọn vẹn hình ảnh một đất nước thống nhất. Đất nước tươi đẹp đó cũng được vẽ nên với những giai điệu nhẹ nhàng mang tính chất tự sự nhưng cũng toát lên niềm tự tin, kiêu hãnh. Tình tự quê hương đã nuôi lớn tâm hồn người nghệ sĩ và với tấm lòng tràn đầy yêu thương đã để lại những ca khúc về quê hương tươi đẹp nhất cho nền nghệ thuật âm nhạc của miền Nam.
6. Dòng ca khúc tình ca đôi lứa
Chủ đề tình yêu đôi lứa luôn là nguồn cảm hứng nghệ thuật của tất cả các dân tộc qua mọi thời đại từ xa xưa đến nay. Có thể xem đó là đề tài bất tử của loài người thể hiện qua văn chương, nghệ thuật. Trong âm nhạc Việt Nam, từ âm nhạc cổ truyền đến tân nhạc, tình yêu luôn là đề tài xuyên suốt, có sức sống mãnh liệt qua thời gian.
Các nhạc sĩ đã có nhiều sáng tác ca ngợi tình yêu đôi lứa hoặc thể hiện vẻ đẹp muôn màu và diệu vợi của tình yêu mà con người cảm nhận được. Có thể gọi dòng âm nhạc tiền chiến là khúc trường thiên của tình ca đôi lứa. Sau giai đoạn ấy, ca nhạc miền Nam tiếp tục nguồn cảm hứng thắm thiết đó, cho dù hoàn cảnh đất nước đã thay đổi. Người nghệ sĩ lưu giữ cái âm hưởng lãng mạn một thời sống lại trong lòng họ để rồi họ dâng cho đời những bài tình ca bất hủ còn mãi trong ký ức những thế hệ sau. Vì vậy, những bài tình ca đôi lứa đã chiếm đa số trong sáng tác của các nhạc sĩ sau năm 1954.
Chiến tranh không làm mất đi những tình cảm nhân văn, trong đó tình yêu là một nhu cầu tự nhiên của con người được tự do phô diễn. Chính vì vậy người nghệ sĩ có khả năng phơi bày hết tâm tình để ngợi ca tình yêu thương của con người – bệ phóng để nghệ thuật âm nhạc đem lại cái đẹp cho con người và cuộc đời.
7. Dòng ca khúc về chiến tranh
Có thể nói lịch sử của dân tộc trong giai đoạn chia cắt đất nước là lịch sử của những thanh niên đi vào cuộc chiến. Hoàn cảnh đất nước đã đẩy những người con Việt Nam đi vào guồng máy chiến tranh, buộc những thế hệ thanh niên, lớp này tiếp lớp khác, ròng rã hai mươi năm cầm súng cho đến ngày kết thúc cuộc chiến. Hiếm có một gia đình nào thoát khỏi nỗi ám ảnh khôn nguôi của khói lửa đạn bom, cửa nhà tan nát, thân vùi chiến địa; hiếm có một gia đình nào không có người thân hoặc dòng họ tham gia vào cuộc chiến. Họ đã ra đi như thế để viết nên một giai đoạn bi tráng của lịch sử với không khí chiến tranh ngập tràn trên các trang văn, dòng nhạc...
Dòng ca khúc viết về chiến tranh ra đời trong bối cảnh như thế, do chính họ viết nên hoặc người khác viết về họ. Âm nhạc đó có thể vẽ ra được thực trạng của xã hội, ở đó hình ảnh người cầm súng nổi bật hơn cả. Âm nhạc đó thể hiện tâm tình của người thanh niên với đủ mọi trạng thái cảm xúc khi họ bị ném vào cuộc chiến. Đó cũng là lời than thở, nỗi đau đời của những người ở lại đằng sau khói súng nhưng vẫn không quên người bước ra chiến tuyến. Cho nên âm nhạc đó không chỉ là tâm tình của người thanh niên viết về mình, viết về đời lính mà còn là nỗi khắc khoải của những người mẹ, người em và tất cả những người thân thuộc khác trong gia đình hay bạn bè, làng xóm...
8. Phong trào du ca
Du ca là một đoàn thể hoạt động văn nghệ và công tác xã hội phục vụ cộng đồng. Sinh hoạt ca hát của họ có đặc điểm là người nghe lẫn người hát đều cộng tác với nhau, hát chung với nhau, mục đích là tác động tinh thần và cảm hóa người nghe để tất cả cùng có ý thức phục vụ xã hội, khơi dậy lòng hăng hái của tuổi trẻ tham gia công tác tự nguyện xây dựng quê hương. Ngoài các bài ca sinh hoạt vui tươi, phấn khích, lành mạnh, phần lớn sáng tác của anh em phong trào du ca còn chất chứa tình tự dân tộc, lòng yêu quê hương, những suy tư của người dân một nước nhược tiểu muốn vươn lên để thay đổi số phận của dân tộc mình, nói lên ước vọng hòa bình khi đất nước còn chìm đắm trong chiến tranh.
Với toàn bộ tác phẩm của mình cùng những sinh hoạt cộng đồng diễn ra trong một thập niên ở miền Nam, phong trào du ca đã hoàn thành tôn chỉ của một tổ chức thanh niên là dùng tiếng nhạc lời ca để tạo ra môi trường lành mạnh cho hoạt động của tuổi trẻ.
9. Dòng ca khúc phản chiến
“Phản chiến” là một từ có thật trong đời sống xã hội miền Nam, nhất là từ ngày chia cắt đất nước. Có thể không tự dưng có ngay nhạc phản chiến nhưng tâm lý trên dằng dặc qua cuộc chiến tranh và người dân Việt Nam không còn muốn sống trong thống khổ vì chiến tranh. Có thể bước đầu người Việt Nam chỉ nhận diện bộ mặt chiến tranh với bao cảnh đầu rơi máu đổ, quê hương điêu tàn. Chiến tranh đã đi vào trong âm nhạc Việt Nam từ rất sớm khi quân Pháp gieo bao tang tóc trên quê hương mình.
Sau ngày chia cắt đất nước, người dân lại bị cuốn vào cuộc chiến tàn khốc hơn, chiến tranh dữ dội hơn, người ngã xuống nhiều hơn nên tâm lý chán ghét chiến tranh có lúc bùng phát mạnh mẽ. Có thể nói tâm lý chán ghét đó không phải của riêng ai mà có trong hầu hết mọi người dân, trong đó có những thanh niên bị gọi vào quân ngũ, phải thường xuyên đối diện với cảnh chết chóc của đồng đội, của người dân vô tội. Nhiều nhạc sĩ đã bày tỏ điều này trong một số tác phẩm nhận diện chiến tranh và mơ ước hòa bình.
10. Nhạc trẻ
Chiến tranh Việt Nam kéo dài ngày một tàn khốc và bi thương khiến một bộ phận thanh niên mệt mỏi, chán chường. Thời đạn lửa tạo cho một bộ phận lớp trẻ ở các đô thị cảm giác như đời sống bế tắc và phần nào họ nhuốm tinh thần bi quan. Dù đời sống ở phần lớn các các thành thị miền Nam có phần yên bình, không nguy hiểm như vùng thôn quê và rừng núi xa xôi nhưng tuổi trẻ vẫn mong ước có được một thứ gì bồi đắp để giữ được hi vọng dù mong manh. Nhạc trẻ được ưa thích, có thể phản ánh một phần về tâm trạng này.
Nhạc trẻ buổi đầu thường được gọi là nhạc kích động. Phong trào ra đời và phát triển mạnh trong hai thập niên 1960 -1970, do các bạn trẻ lúc ấy yêu thích dòng nhạc pop rock Âu Mĩ, đã tìm cách thể hiện sở thích của mình bằng cách phổ biến dòng nhạc ấy trong giới trẻ cùng với sự hỗ trợ của công nghệ âm thanh, băng đĩa thời bấy giờ.
Chiến tranh kéo dài trên đất nước ngày càng khốc liệt làm thanh niên, thiếu nữ âu lo mòn mỏi, họ khát khao yên bình, muốn vươn lên để xây dựng tương lai. Dù chiến tranh có ảnh hưởng đến đời sống ở các thành thị miền Nam, những người tuổi trẻ vẫn khao khát có một thứ âm nhạc nói lên tâm trạng và khát vọng của chính mình để bồi đắp tâm hồn. Nhạc trẻ được ưa thích vì có thể phản ánh phần nào tâm trạng của lớp thế hệ thanh niên bị đóng khung trong bầu khí quyển ngột ngạt ở các đô thị.
11. Nhạc sinh viên tranh đấu
Trong cuộc đấu tranh của nhân dân đô thị miền Nam, lực lượng học sinh, sinh viên luôn luôn đứng ở tuyến đầu đầy nhiệt huyết và dũng cảm. Họ có nhiều hình thức đấu tranh phong phú: hội thảo, bãi khóa, biểu tình, truyền đơn, biểu ngữ, tuyên cáo, phát thanh, những ngày tuyệt thực, những đêm không ngủ… Gắn chặt với những loại hình đấu tranh này, họ còn dùng những hoạt động văn hóa, nghệ thuật mang tính chất xung kích, dễ tác động vào lòng người như báo chí, thơ ca, âm nhạc, hội họa, múa, hoạt cảnh, kịch… Hàng chục tờ báo ronéo, hàng ngàn bài báo, bài thơ ra đời, hàng trăm bài hát đấu tranh đã đến với tầng lớp thanh niên, sinh viên, học sinh, đến với đông đảo người dân trên khắp các đô thị miền Nam. Những hình thức biểu diễn của các đội văn nghệ xung kích cũng đa dạng.
Trên các đường phố, các sinh viên, học sinh chỉ cần cây đàn guitar gọn nhẹ để bắt nhịp cho các giọng ca của tuổi trẻ đầy khí thế trong các cuộc xuống đường. Trong các sân trường, trên các giảng đường đại học, họ có những màn đơn ca, hợp ca, vở kịch, hoạt cảnh do sinh viên sáng tác bày tỏ lòng yêu nước thương nòi, yêu quê hương của họ. Đó là những vũ khí sắc bén góp phần vào cuộc đấu tranh để chống lại áp bức, bất công, kêu gọi quyền sống, đòi chấm dứt chiến tranh, đòi độc lập và hòa bình cho quê hương.
Trong hoàn cảnh mới của thập niên 1960-1970, chúng ta có thể nhận ra tác động xã hội rõ rệt của phong trào Nhạc sinh viên tranh đấu mà giới trẻ thường gọi là phong trào “Hát cho đồng bào tôi nghe”. Những người sáng tác các bài hát đấu tranh là những nhạc sĩ sinh viên và cả những người say sưa truyền bá tiếng hát ấy cũng chính là lớp trẻ lớn lên giữa lòng quần chúng. Họ biết phản ánh tâm tư, tình cảm, nhịp đập con tim của chính mình cũng như ghi lại tiếng nói của lương tâm và ước vọng của quần chúng. Do xuất thân từ sinh viên các phân khoa văn chương, khoa học, luật hoặc y khoa, họ chưa bao giờ là nhạc sĩ chuyên nghiệp nhưng khi đứng vào đội ngũ thanh niên đấu tranh đô thị, họ tự viết lên tâm tình và truyền cảm hứng cho một lớp thế hệ trẻ và chính họ đã góp phần cho phong trào lớn mạnh. Vì là tiếng nói chân thật phát ra tự đáy lòng, các ca khúc trong phong trào văn nghệ học sinh, sinh viên thật sự đã làm rung động trái tim của mọi tầng lớp nhân dân. Phong trào Nhạc sinh viên tranh đấu – tiếng hát lương tâm của một thời đại – đã để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng thanh niên về một nền văn nghệ dấn thân, yêu nước miền Nam, khơi gợi được tinh thần dân tộc, đã góp phần cống hiến xứng đáng cho nền âm nhạc đương đại của lớp trẻ Việt Nam trong hoàn cảnh chiến tranh khốc liệt của đất nước.
12. Nhạc thiếu nhi và nhạc sinh hoạt cộng đồng
Ở miền Nam, nếu các nhạc sĩ dành nhiều công sức để viết cả chục ngàn bài hát dành cho người lớn thì nhạc cho thiếu nhi chiếm một số lượng khiêm tốn hơn. Tuy nhiên, vẫn có nhiều nhạc sĩ với muôn vàn yêu thương tuổi nhỏ âm thầm quan tâm và nghĩ đến nhu cầu vui chơi ca hát để sáng tác những bài hát cho các em. Vì vậy, trong sinh hoạt vui chơi của tuổi thơ vẫn có rất nhiều bài hát vui tươi, phấn chấn, phù hợp với tâm lý lứa tuổi, đôi khi mang tính chất giáo dục qua những câu chuyện thể hiện qua các giai điệu dễ nhớ, dễ thuộc.
Trước hết, đó là những bài nói về lứa tuổi được yêu thương của các em, các bài đồng dao vốn có sẵn trong kho tàng dân gian, sau đó là những khúc nhạc đơn giản từ trong cuộc sống hằng ngày, từ môi trường xã hội chung quanh và từ thiên nhiên diệu kỳ. Các nhạc sĩ bằng con mắt nghệ thuật, bằng cảm xúc hồn nhiên đã đem đến cho các em những khúc ca dễ gây ấn tượng và đọng lại lâu dài trong ký ức của tuổi thơ. Trong những khúc ca ấy, các nhạc sĩ đôi khi không đặt mình trong tâm thế của lứa tuổi thiếu nhi mà trong tư cách người lớn để kể chuyện cho các em, rung cảm theo tình cảm của các em bằng tiết tấu vui nhộn để dễ lôi cuốn trẻ thơ.
Ngoài các bài hát có thể hát đơn ca hoặc đồng ca, chúng ta còn có thể tìm thấy các bài ngắn gọn, dễ nhớ, dễ thuộc, thường hát trong các tập thể, cộng đồng là các tổ chức xã hội, tổ chức tôn giáo như Hội Thanh niên Thiện chí, Chương trình Phát triển Sinh hoạt học đường (CPS), Hội Hướng đạo Việt Nam, Thanh Sinh Công, Gia đình Phật tử, Du ca Việt Nam…
Bên cạnh những bài ca dành cho thanh thiếu nhi trong các hoạt động tập thể, cộng đồng còn có những bài riêng cho các tổ chức tôn giáo. Các bạn chỉ hát khi có các sinh hoạt riêng của tôn giáo mình, chẳng hạn như các gia đình Phật tử và Công giáo. Lời ca trong các bài hát tôn giáo thường tập trung vào nội dung ca ngợi Chúa, ca ngợi triết lý đạo Phật, tinh thần bi trí dũng, luật nhân quả, sự vô thường… hoặc những bài diễn tả tình cảm nhớ thầy, nhớ chùa…
Trong sinh hoạt mang tính chất xã hội của thanh thiếu niên miền Nam, các hoạt động của lứa tuổi này đã đem lại sinh khí tươi vui bên ngoài giáo dục gia đình và học đường. Trong hoạt động này, phương tiện âm nhạc đã góp phần quan trọng nối kết những tâm hồn tuổi trẻ vào trong những tập thể cùng chung ý hướng xây dựng lý tưởng cao đẹp của tuổi trẻ để xây dựng quê hương Việt Nam.
13. Dòng nhạc hùng ca
Bên cạnh các bài hát trữ tình về quê hương và đôi lứa, các nhạc sĩ cũng đã viết rất nhiều bài hùng ca để thể hiện những cảm xúc phấn chấn, lạc quan đầy hào khí của những thế hệ thanh niên trước những biến đổi của lịch sử đất nước. Những bài hùng ca ấy có thể tìm thấy trong các đề tài sử ca, thanh niên ca, kháng chiến ca, quốc ca…
13.1. Sử ca
Lịch sử dân tộc Việt Nam là lịch sử của những cuộc chiến chống ngoại xâm. Trong suốt cuộc trường chinh đó, những chiến công vẻ vang của các anh hùng dân tộc, những địa danh lịch sử đã tạo cho nhiều thế hệ người Việt Nam niềm tự hào và hãnh diện. Ngay từ thời kỳ đầu của nền tân nhạc Việt Nam, các nhạc sĩ đã có được nguồn cảm hứng mạnh mẽ về truyền thống đấu tranh của dân tộc. Những bài hát ngợi ca lịch sử đó được hình thành từ rất sớm, tồn tại qua nhiều năm tháng và còn đọng lại mãi trong trong tâm thức của người dân Việt Nam. Những bài sử ca còn để hun đúc tinh thần yêu nước thương nòi cho nhiều thế hệ tương lai.
Những bài sử ca đã góp phần khắc họa hình ảnh của các anh hùng lịch sử, niềm tự hào về dân tộc và khơi dậy lòng yêu nước của mọi tầng lớp dân chúng, nhất là vào thập niên 1940-1950, khi chúng ta còn đang chiến đấu giành lại độc lập cho nước nhà. Nền tân nhạc đang ở giai đoạn hình thành nhưng đã đóng góp những giai điệu hào hùng trong cuộc chiến đấu này.
13.2. Thanh niên ca
Có những bài hát với âm điệu vui tươi, phấn khởi khiến cho lòng người phơi phới, con tim rộn rã, biết yêu đời, yêu người. Để gọi những bài hát ấy, có thể mượn danh từ của nhạc sĩ Phạm Duy: thanh niên ca. Đó là bài hát dành cho thanh niên, nói lên tâm trạng, chí khí và ước vọng của thanh niên – một dung mạo khác của âm nhạc miền Nam sử dụng, thừa hưởng các sáng tác của những nhạc sĩ ra đời từ khi nền tân nhạc hình thành và được tiếp nối sau đó. Đây cũng là niềm cảm hứng bất tuyệt để những nhạc sĩ trẻ tuổi muốn giãi bày tình cảm trong sáng trong cuộc sống dẫu còn nhiều nghịch cảnh và khó khăn trước tình hình đất nước chưa sạch bóng quân thù. Niềm yêu đời, yêu cuộc sống đã đưa họ tiến về phía trước với dáng vẻ hiên ngang của người thanh niên.
Thanh niên ca cũng là tiếng kèn xung trận của bao lớp thanh niên để từ đó khai sinh những bài kháng chiến ca trong giai đoạn chống Pháp, trong đó có những bài sau đó đã trở thành quốc ca của hai miền và những bài quân ca sau thời gian đất nước phân ly.
13.3. Kháng chiến ca
Nền tân nhạc Việt Nam ra đời giữa lúc đất nước đang chống giặc ngọai xâm, những chàng trai Việt Nam một lòng vì non sông lên đường cứu nước. Các nhạc sĩ của thời điểm ấy phần lớn là lớp thanh niên đầy nhiệt huyết, họ cũng đứng trong hàng ngũ những người kháng chiến. Do đó, nguồn cảm hứng nghệ thuật của họ đều liên quan đến vận mệnh đất nước và lòng yêu nước sâu sắc của bao thế hệ thanh niên. Những bài hát lãng mạn cách mạng là khúc dạo đầu cho những tình cảm hào hùng trong các nhịp hành khúc được đẩy lên thành những bài ca thúc giục mạnh mẽ, hùng tráng vang lên trên mọi nẻo đường kháng chiến.
13.4. Quốc ca
Giữa năm 1944, Văn Cao hoạt động yêu nước tại Hải Phòng. Cuối năm 1944, Văn Cao về công tác tại Báo Độc Lập đóng ở Bát Tràng, ngoại thành Hà Nội. Thời gian này ông gặp lại Vũ Quý, một cán bộ Việt Minh mà ông đã quen biết trước đó. Vũ Quý thuyết phục ông tham gia Việt Minh và sáng tác một ca khúc cho Mặt trận, vì anh em du kích ở Việt Bắc chỉ có mấy bài hát thanh niên thôi. Văn Cao bắt tay viết ca khúc đó chỉ trong một đêm tại căn gác số 171 phố Mongrant (nay là phố Nguyễn Thượng Hiền, Hà Nội). Khi viết xong phần nhạc, Văn Cao đưa cho người bạn tên Đỗ Hữu Ích viết lời, hai người cùng xem lại và thế là hoàn thành bài hát, họ đặt tên cho tác phẩm là Tiến quân ca. Ban đầu bài hát có tính chất trang nghiêm, nhịp điệu chậm rãi, là một bài chính ca, được in trên Báo Độc Lập tháng 11/1944. Ngay từ khi ra đời, bài hát được coi là bài hát chính thức của Mặt trận Việt Minh.
Năm 1945, sau khi Nhật đảo chính Pháp, chính quyền Nhật tuyên bố “trao trả độc lập” cho Việt Nam. Từ đó đến năm 1956, một số bài hát như Đăng đàn cung – một bài trong nhạc lễ của triều Nguyễn, Tiếng gọi sinh viên của Lưu Hữu Phước (sau đổi tên là Tiếng gọi công dân, có sửa đổi một số lời ca) được vài tổ chức chọn và sử dụng làm bài hát của tổ chức mình.
*
Nhìn lại ca nhạc miền Nam trong thời gian chiến tranh, chúng ta nghe phần lớn những bài hát bày tỏ tâm trạng đau buồn của người dân trải qua những thảm cảnh lâu dài, điều đó là tình cảm tất yếu không tránh khỏi. Tuy nhiên, bên cạnh đó vẫn còn mãi những bài hát tự hào về lịch sử, về lớp thanh niên yêu nước sẵn sàng lên đường chống giặc ngoại xâm trong kháng chiến chống Pháp, trong bảo vệ lãnh thổ thiêng liêng của đất nước. Đó là những âm điệu hào hùng luôn gây niềm phấn chấn cho một dân tộc đã trải qua những cuộc kháng chiến gian khổ trường kỳ. Những bài hùng ca luôn là niềm tin yêu mãnh liệt trong cuộc sống của bao thế hệ thanh niên sinh ra trong chiến tranh, đóng góp xứng đáng vào di sản âm nhạc của đất nước ta.
Chú thích:
1 Bộ Văn hóa Giáo dục và Thanh niên, Nha Thống kê, năm học 1973-1974, trích dẫn từ Hồ Hữu Nhật, Lịch sử giáo dục Sài Gòn – Thành phố Hồ Chí Minh, NXB. Trẻ, 1999, tr. 125.
2 Nhiều tác giả (1993), Lý luận văn học, NXB. Giáo dục, tr. 62.
3 Dimitri Pisarev (1840-1868) - nhà văn, nhà phê bình dân chủ cách mạng Nga Nadezhda Krupskaya, vợ Lenin, nói: “Lenin là người thuộc thế hệ lớn lên dưới ảnh hưởng của Pisarev”, dẫn theo http://en.wikipedia.org/wiki/Dimitri_ Pisarev.
4 “Tiếng hát những ngày chưa chiến tranh”, in trong tập Nhạc tiền chiến, Kẻ Sĩ xuất bản, 1970, tr. 7.