Ý thức nghệ thuật hình thành cùng lúc và chi phối toàn bộ quá trình sáng tạo, tiếp nhận tác phẩm văn chương, nhưng nhân tố tiềm tàng này cần có một độ lùi, độ chín, một sự đúc kết nhất định để chuyển hóa thành hệ thống quan niệm nghệ thuật. Những quan niệm này được biểu hiện gián tiếp thông qua thực tiễn sáng tác và trực tiếp thông qua phát ngôn của các nhà văn, nhà nghiên cứu, phê bình khi bàn về những vấn đề văn học. Phải đạt đến một trình độ phát triển đáng kể, nhu cầu đúc kết những vấn đề mang tính lý luận từ thực tiễn sáng tác mới thực sự trở nên bức thiết và từ đó mới có thể đặt ra vấn đề về mối quan hệ song hành, tương tác giữa sáng tác với lý luận, giữa sáng tác với phê bình hay sự phát triển đồng bộ về tầm vóc của những lý thuyết, những công trình lý luận, phê bình chuyên biệt gắn với thực tiễn sáng tác. Lý luận bao giờ cũng đi sau nhưng lại có vai trò không thể thay thế được đối với việc lý giải, đúc kết, xác lập những dấu mốc hay những bước ngoặt quan trọng trong quá trình trưởng thành của một nền văn học và ngược lại, muốn đánh giá sự phát triển của một nền văn học, hẳn nhiên không thể không đề cập đến những thành tựu về mặt lý luận.

   Ngay từ những chặng đường đầu tiên của văn học trung đại Việt Nam, cha ông ta đã có những đóng góp đáng kể về mặt lý luận thông qua những phát biểu, ghi chép, bàn luận… về mục đích, bản chất, chức năng, đặc trưng của văn học; về quá trình sáng tác, thưởng thức, thẩm bình tác phẩm văn học… Càng về sau, ý thức đúc kết về mặt lý luận càng thể hiện rõ và thực tế này được minh chứng đầy thuyết phục thông qua sự phong phú, đa dạng của các văn bản liên quan đến lý luận về đặc trưng của văn học, của hoạt động sáng tác hay liên quan đến sự đọc, sự miêu tả, diễn giải, đánh giá ý nghĩa, chất lượng nghệ thuật của tác phẩm được ghi nhận rải rác hoặc tập trung trong các tác phẩm văn học hay các văn bản tựa, bạt, dẫn, đề từ, lệ ngôn, bút ký, luận thuyết, thi thoại… Thực đáng tiếc, cùng chung số phận với các sáng tác văn học, các văn bản có nội dung liên quan đến quan niệm văn học của người xưa cũng bị mất mát nghiêm trọng do những cơn binh lửa, điều kiện in ấn hạn chế, sự kiểm duyệt ngặt nghèo của các triều đại phong kiến và do chính phạm vi hoạt động, phổ biến quá hạn hẹp của môi trường sáng tác, thưởng thức văn học thời trung đại. Thế nhưng, với những gì còn lại và được giới thiệu một phần thông qua các công trình sưu tầm, dịch thuật, chú giải được thực hiện thời gian qua, chúng ta vẫn có thể hình dung được một bức tranh đa sắc, đa diện phản ánh những thành tựu và giá trị của di sản lý luận, phê bình văn học mà cha ông ta đã miệt mài đóng góp, bồi đắp suốt nhiều thế kỷ. Nếu được tiếp tục quan tâm tìm hiểu, đánh giá, vận dụng, chắc chắn di sản này sẽ giúp cho những người làm công tác nghiên cứu lý thuyết và lịch sử văn học, những nhà phê bình văn học có thể khai thác nhiều thông tin liên quan đến tiến trình vận động, chuyển biến của ý thức nghệ thuật; hệ thống quan niệm văn học gắn với các giai đoạn của tiến trình văn học; quá trình và đặc trưng của hoạt động sáng tác, tiếp nhận văn học; quan niệm nghệ thuật của các nhà văn Việt Nam trong mối quan hệ tiếp biến với lý luận, phê bình văn học cổ điển Trung Hoa hay vấn đề ứng dụng các lý thuyết văn học phương Tây trong nghiên cứu, phê bình văn học Việt Nam.

   Nhận thức là vậy nhưng trong thực tế, nhìn lại tiến trình sưu tầm, dịch thuật, giới thiệu, nghiên cứu di sản lý luận, phê bình văn học trung đại Việt Nam, có thể thấy rằng chúng ta vẫn chưa thực sự khảo sát đầy đủ và khai thác, vận dụng hiệu quả vốn quý này.

    Về mặt sưu tầm, tập hợp, dịch thuật, chú giải và giới thiệu văn bản, cho đến nay, chúng ta vẫn chỉ có một số công trình tập hợp những văn bản đã được dịch thuật, giới thiệu riêng lẻ trước đó trong định hướng phục vụ mục đích nghiên cứu chuyên biệt với số lượng tương đối phong phú và có quy mô đáng kể như: Tổng tập văn học Việt Nam (tập 15, Lê Trí Viễn chủ biên, NXB Khoa học xã hội, 2000), Từ trong di sản (Nguyễn Minh Tấn chủ biên, NXB Tác phẩm mới, Hội Nhà văn Việt Nam, 1981), Tìm hiểu quan niệm và sự hình thành dòng văn trong văn học Việt Nam (thế kỷ XVIII đến nửa đầu thế kỷ XIX) (Trần Thị Băng Thanh và Lại Văn Hùng chủ biên, NXB Hội Nhà văn, 2005), Mười thế kỷ bàn luận về văn chương (tập 1, Phan Trọng Thưởng chủ biên, NXB Giáo dục, 2007) hay Tuyển tập thi luận Việt Nam thời trung đại (Nguyễn Thanh Tùng biên soạn, NXB Đại học Sư phạm, 2015)… Trong khi đó, ngay chính những người từng thực hiện các công trình hợp tuyển này cũng thừa nhận rằng chúng ta chưa dịch thuật được hết vốn di sản của tiền nhân hiện tồn trong các kho tư liệu.

   Về mặt nghiên cứu, vận dụng, cần ghi nhận những đóng góp của các nhà khoa học như Cao Xuân Huy, Phương Lựu, Nguyễn Huệ Chi, Trần Thị Băng Thanh, Trần Đình Sử, Mai Quốc Liên, Trịnh Bá Đĩnh… trong việc đúc kết, xác lập hệ thống quan niệm văn học trung đại Việt Nam, lý giải đặc trưng của nền văn học này trên cơ sở quan niệm nghệ thuật; chỉ ra những nét khác biệt về tư tưởng nghệ thuật giữa một phương Đông chủ toàn và một phương Tây chủ biệt; tìm hiểu tiến trình phát triển của lý luận, phê bình văn học trung đại Việt Nam qua các giai đoạn… Ngoài ra, một số bài báo khoa học đăng trên các tạp chí Nghiên cứu Hán Nôm, Nghiên cứu văn học, một số luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ được thực hiện trong thời gian qua cũng có những đóng góp đáng kể khi giới thiệu những văn bản mới vừa được khai thác hay tập trung nghiên cứu những trường hợp tiêu biểu như Lê Quý Đôn, Ngô Thì Nhậm, Cao Bá Quát, Miên Thẩm…

    Những thành tựu vẫn còn khá khiêm tốn và chưa tương xứng với vị trí, giá trị của nguồn tài nguyên văn bản này. Vì nhiều lý do, chúng ta vẫn chưa tổ chức khai thác, dịch thuật, chú giải để giới thiệu tương đối trọn vẹn các văn bản còn lưu giữ; chưa có những công trình mang tính quy mô để đánh giá tổng thể và khai thác sâu giá trị của từng thể loại văn bản; chưa khảo sát khái quát và nghiên cứu tập trung những trường hợp tiêu biểu thể hiện mối quan hệ tiếp biến với lý luận, phê bình văn học cổ điển Trung Hoa và các nước đồng văn khác; chưa hình thành rõ xu hướng vận dụng có chọn lọc và kết hợp quan niệm văn học trung đại Việt Nam với các lý thuyết nghiên cứu, phê bình văn học phương Tây trong các nghiên cứu tổng thể và nghiên cứu trường hợp… Chính vì vậy mà hiện nay vẫn tồn tại một định kiến khá phổ biến khi cho rằng lý luận, phê bình văn học trung đại Việt Nam là một di sản có phần khiêm tốn, thiếu tự chủ đến mức khó có thể được xem là một hệ thống lý luận văn học theo truyền thống phương Tây hoặc ít nhất là cũng phong phú, hoàn chỉnh như hệ thống tư tưởng lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật cổ điển Trung Hoa.

   Để khắc phục được tình trạng nêu trên, giải pháp tổng thể vẫn phải dựa trên cơ sở tập hợp, dịch thuật, khảo sát tương đối trọn vẹn và tăng cường hiệu quả của việc khai thác, vận dụng di sản lý luận, phê bình văn học của tiền nhân trong mười thế kỷ phát triển của văn học trung đại Việt Nam. Xin có một số đề xuất cụ thể sau:

   1) Cần tiếp tục tổ chức, khuyến khích, tài trợ để thúc đẩy công việc tập hợp, in ấn, dịch thuật, giới thiệu một cách tương đối trọn vẹn và có hệ thống các tư liệu liên quan đến quan niệm văn học, nghệ thuật của người xưa, đặc biệt là các tác phẩm tựa, bạt, thi thoại, các lời bình trong di sản Hán Nôm hiện tồn để đảm bảo có được nguồn tư liệu nghiên cứu đầy đủ, phong phú và sự đúc kết, đánh giá khách quan, đáng tin cậy.

   2) Thực hiện các công trình nghiên cứu, tổ chức các hội thảo khoa học liên quan đến vấn đề kế thừa, phát huy di sản lý luận, phê bình văn học trung đại Việt Nam và vận dụng vốn quý đó trong định hướng kết hợp với những thành tựu lý luận, phê bình văn học phương Tây.

   3) Tiếp tục vận dụng hệ thống quan niệm văn học trung đại Việt Nam để khai thác, lý giải các vấn đề liên quan đến ý thức dân tộc trong tương quan tiếp biến lý luận văn học, nghệ thuật cổ điển Trung Hoa; mối quan hệ giữa văn học với chính trị, giữa tác phẩm với hiện thực lịch sử; vai trò của đời sống tâm hồn, tài năng, tri thức, cá tính sáng tạo của nhà văn hay vai trò, đặc trưng của hoạt động tiếp nhận văn học thời trung đại...

   4) Cần phát huy vai trò của Hội đồng Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật Trung ương trước đây, nay là Tiểu ban Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật - Hội đồng Lý luận Trung ương trong việc tổ chức các buổi hội thảo, tọa đàm để ghi nhận ý kiến của các nhà nghiên cứu nhằm đề xuất những hướng vận dụng kết hợp lý thuyết nghiên cứu phê bình văn học phương Tây với lý luận, phê bình văn học trung đại Việt Nam sao cho phù hợp với nhu cầu và định hướng khai thác tích cực vốn quý của tiền nhân trong tình hình mới; xây dựng chuyên đề giới thiệu tinh hoa quan niệm văn học trung đại Việt Nam trong các đợt tập huấn để định hướng kế thừa, phát huy di sản đó một cách hợp lý, tích cực, hiệu quả trong các hoạt động văn học, nghệ thuật ở địa phương; chú ý tuyển chọn, giới thiệu những bài báo khoa học chất lượng có nội dung công bố kết quả nghiên cứu liên quan đến vấn đề vận dụng, khai thác hệ thống quan niệm văn học trung đại Việt Nam trên Tạp chí Lý luận, phê bình văn học, nghệ thuật.

   Tóm lại, tiếp tục khai thác hệ thống quan niệm văn học trung đại Việt Nam cũng chính là thực hiện tốt nhiệm vụ bảo tồn và phát huy di sản quý giá này của tiền nhân. Có khai thác tốt và hiệu quả hơn nữa mới có khả năng củng cố những giá trị đã được khẳng định và phát hiện những giá trị mới để từ đó xác định rõ trách nhiệm và các giải pháp bảo tồn. Ngược lại, khi di sản được bảo tồn và không ngừng được bồi đắp thêm giá trị, việc phát huy vốn quý đó trong nghiên cứu văn học Việt Nam chắc chắn càng thêm thuận lợi, nhất là đối với xu hướng tiếp biến những tinh hoa, thành tựu lý luận văn học Đông - Tây nhưng vẫn giữ gìn được bản sắc dân tộc trong bối cảnh hội nhập toàn cầu ngày nay.