Ngày nay, mĩ thuật ứng dụng (MTƯD) đã và đang trở thành một phần thiết yếu trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, từ nghệ thuật trang trí đến công năng sử dụng, góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống, bảo vệ môi trường và thể hiện bản sắc văn hóa. Đào tạo MTƯD đang giữ vai trò quan trọng trong việc cung cấp nguồn nhân lực chất lượng cao cho ngành, đáp ứng nhu cầu đa dạng của thị trường lao động. Sản phẩm thiết kế ngày nay không chỉ đảm bảo yêu cầu về mặt hiệu suất, kiểu dáng công nghiệp và tính năng sử dụng, nhằm thỏa mãn nhu cầu của người dùng mà còn gánh vác vai trò quan trọng trong việc thay đổi tư duy nhận thức và những vấn đề cốt yếu xã hội, đem lại giá trị thực tiễn cao hơn.
Theo GS, TS Nguyễn Xuân Tiên: “Hiện nay tại Việt Nam có trên 80 cơ sở có đào tạo các ngành mĩ thuật, trung bình mỗi năm có khoảng 10.000 chỉ tiêu, trong đó chiếm đến hơn 80% là mĩ thuật ứng dụng”1. Tuy nhiên, một trong những thách thức lớn nhất hiện nay là chương trình đào tạo chưa có sự phân khúc rõ ràng, sinh viên không có cơ hội lựa chọn chương trình học đúng với sở trường. Bên cạnh đó, “việc tích hợp công nghệ còn nhiều hạn chế, chưa bắt kịp với thực tế thị trường, phương pháp giảng dạy vẫn theo lối truyền thống, sự kết nối giữa môi trường đào tạo và thực tiễn nghề nghiệp chưa chặt chẽ, đội ngũ giảng viên và cơ sở vật chất chưa thật sự đáp ứng đầy đủ các yêu cầu (nhất là trong thời kỳ chuyển đổi số)”2. Việc đào tạo ra những nhà thiết kế tài năng có khả năng thích ứng cao sẽ giúp nâng cao sự cạnh tranh nguồn nhân lực và sản phẩm thiết kế Việt Nam trên thị trường quốc tế. Trong hội thảo về MTƯD 2024 diễn ra tại Hà Nội, PGS, TS, KTS Lê Quân - Hiệu trưởng Trường Đại học Kiến trúc nhấn mạnh: “Thị trường lao động trong các ngành công nghiệp văn hóa, trong đó có MTƯD, đòi hỏi nguồn nhân lực chất lượng cao, nhưng chương trình đào tạo MTƯD vẫn còn chưa theo kịp với môi trường văn hóa số, kinh tế số, xã hội số và công dân số; chú trọng đào tạo kỹ năng mà chưa coi trọng đào tạo tư duy sáng tạo”3.
Để thúc đẩy sự phát triển toàn diện của MTƯD, bên cạnh các chính sách hiện có, Bộ Giáo dục và Đào tạo và các cơ quan chủ quản cần sớm xây dựng và hoàn thiện các thể chế nhằm tạo dựng mối liên kết chặt chẽ và trách nhiệm giữa doanh nghiệp với nền giáo dục. Việc này không chỉ tăng cường sự hợp tác mà còn đảm bảo các doanh nghiệp nhận thức được nghĩa vụ của mình đối với việc đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao. Xúc tiến thành lập hiệp hội nghề nghiệp và xây dựng khung pháp lý cần thiết, nhằm khuyến khích các doanh nghiệp, các trường đại học tham gia trực tiếp vào những hoạt động sáng tạo và dự án phát triển cộng đồng. Đưa các dự án thực tế vào giảng dạy như một phần của chương trình học, coi trọng kết quả nghiên cứu và công nhận nó tương đương với những đồ án môn học, thậm chí là một phần của đề tài tốt nghiệp. Điều này sẽ giúp sinh viên không chỉ tiếp thu kiến thức, mà còn phát triển kỹ năng thực hành, đáp ứng tốt hơn nhu cầu của thị trường lao động.
Như vậy, việc phân tích và đánh giá các vấn đề tồn tại trong đào tạo MTƯD là hết sức cần thiết, nhằm giảm thiểu những hạn chế rủi ro và đề ra những giải pháp cải tiến, để từng bước nâng cao chất lượng giáo dục và phát triển tài năng nghệ thuật. Vì thế, nghiên cứu này sẽ tập trung vào việc giải quyết những vấn đề về xu hướng đào tạo, sự dịch chuyển ngành học, chương trình giảng dạy, vai trò của quản lý nhà nước, bộ chủ quản, hiệp hội nghề nghiệp và các doanh nghiệp (trong việc liên kết thị trường lao động). Đồng thời đưa ra một số giải pháp cụ thể, hướng tới việc điều chỉnh và đề xuất bổ sung mã ngành học mới, nhằm đảm bảo sự thích ứng của MTƯD với cơ chế thị trường trong giai đoạn phát triển xã hội hiện nay.
1. Xu hướng chuyển dịch ngành học trong quá trình đào tạo
Những năm đầu của thế kỷ XX, đào tạo MTƯD tập trung giải quyết những vấn đề như giảng dạy chưa theo kịp với sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ và xu hướng thiết kế hiện đại, kiến thức và kỹ năng của người học chưa phù hợp với yêu cầu của thị trường lao động, dẫn đến sinh viên gặp khó khăn trong tìm kiếm việc làm. Các chương trình vẫn tập trung quá nhiều vào lý thuyết, ít chú trọng đến thực hành và trải nghiệm thực tiễn, người học không có cơ hội tham gia vào các dự án, hoặc các kỳ thực tập, dẫn đến kỹ năng nghề nghiệp yếu. Bên cạnh đó, các trường đào tạo MTƯD cũng chưa được trang bị, hỗ trợ công nghệ và thiết bị hiện đại, để phát triển các kỹ năng nghề nghiệp, thiếu sự liên kết hợp tác giữa các trung tâm đào tạo, các viện nghiên cứu, doanh nghiệp và hiệp hội nghề nghiệp. Điều này dẫn đến sinh viên không có cơ hội tiếp cận với những dự án, không hiểu được nhu cầu và yêu cầu của thị trường lao động.
Tuy nhiên, trong giai đoạn hiện nay, MTƯD đang từng bước chuyển dần từ hình thức đào tạo theo lối truyền thống sang mô hình đào tạo liên ngành (Interdisciplinary Education) bởi giữa chúng luôn có sự giao thoa mạnh mẽ, tùy vào hình thức và trong mỗi điều kiện khác nhau như: Công nghệ, Truyền thông, Marketing hay Quản trị sản phẩm. Mô hình đào tạo liên ngành khuyến khích người học, không chỉ tập trung vào thiết kế, mà còn mở rộng về khả năng tư duy sáng tạo, khả năng thích ứng với cơ chế thị trường, từ đó có cái nhìn toàn diện đa chiều về quá trình thiết kế sản phẩm. Riêng đối với các trường có ngành design phát triển như Academy of Art University, California Institute of the Arts, The school of Visual arts (Mĩ), Nanyang Academy of Fine Arts (Singapore), Tokyo University of the Arts (Nhật Bản), University of the Arts London, Chelsea College of Art and Design (Anh) thường chú trọng đến việc liên kết doanh nghiệp, chuyển đổi mô hình theo hướng hợp tác với các viện nghiên cứu, các doanh nghiệp (Industry Collaboration Model), bằng cách tạo điều kiện cho người học, tham gia trực tiếp vào các dự án (Project-based Learning), đây là xu hướng đào tạo bắt buộc, nhằm giải quyết các vấn đề thực tiễn. Thay vì học lý thuyết thuần túy, sinh viên sẽ được trải nghiệm, từ khâu phát triển ý tưởng, quy trình thiết kế đến sản xuất, thương mại hóa sản phẩm và trải nghiệm thông qua đánh giá người dùng.
Theo PGS, TSKH Phạm Lê Hòa: “Con người ngày hôm nay đang chuyển động rất nhanh, một ngày của hôm nay có thể bằng mấy mươi năm trước. Vì thế, cần phải xem thế hệ hôm nay đang đòi hỏi những gì, để cập nhật những kiến thức mới, đưa hơi thở của cuộc sống vào trong chương trình giảng dạy”. MTƯD không chỉ dừng lại ở việc sáng tạo nghệ thuật mà còn hướng đến việc tạo ra những sản phẩm có tính ứng dụng cao: “Mỗi sản phẩm thiết kế là kết quả sáng tạo trí tuệ của con người và thông qua sản phẩm ấy luôn hàm chứa những giá trị tư duy mới”4.
Hiện nay, một số trường đại học đã có những thay đổi đáng kể, trong việc tiếp biến nền cơ chế thị trường, bằng nhiều hướng tiếp cận khác nhau và sẵn sàng mở thêm những ngành học mới. Tuy nhiên, có rất nhiều trong số đó chưa được Bộ Giáo dục và Đào tạo cấp mã, nên về cơ bản các trường hoặc các cơ sở đào tạo chỉ xem nó dưới dạng chuyên ngành hẹp, đứng chung với các ngành đã được cấp mã như Thiết kế truyền thông đa phương tiện mã ngành “7320104”, Công nghệ sáng tạo (thiết kế game, thiết kế phim hoạt hình) dưới mã ngành Công nghệ điện ảnh truyền hình “7210302”, Thiết kế sản phẩm nội thất (Funiture Design program) cùng với mã ngành của thiết kế nội thất “7580108”, Thiết kế mĩ thuật số (Digital Arts Design program) và Đồ họa minh họa (Illustration Graphic Design program) chung với mã ngành của Thiết kế đồ họa “7210403”, Xây dựng thương hiệu và Quản trị thời trang (Fashion Branding and Management program) dưới mã ngành thiết kế Thời trang “7210404”.
2. Sự cần thiết cho việc mở những ngành học mới
Những năm gần đây, công nghiệp trò chơi đang phát triển rất nhanh và mạnh mẽ, với doanh thu toàn cầu hàng tỉ USD mỗi năm. Các quốc gia và khu vực (bao gồm cả Việt Nam) đang chứng kiến sự bùng nổ của các startup và các dự án trò chơi độc lập, tạo ra nhu cầu lớn về nguồn nhân lực chuyên nghiệp trong lĩnh vực này. “Hầu hết các nước phát triển, như Mĩ, Nhật Bản, Hàn Quốc, Trung Quốc, Singapore đều đã đưa chiến lược phát triển kinh tế số, thúc đầy công nghiệp thông minh, nhiều tập đoàn như Alibaba, Facebook, Amazon đã trở thành người khổng lồ trong ngành thương mại điện tử”5. Thiết kế trò chơi không chỉ đòi hỏi kỹ năng sáng tạo, mà còn yêu cầu hiểu biết về công nghệ, lập trình, tâm lý học và thiết kế trải nghiệm. Ngành công nghiệp game sẽ tiếp tục mở rộng với nhiều hình thức mới mẻ, nghệ thuật tương tác đang ngày càng phổ biến thông qua các sự kiện triển lãm, bảo tàng kỹ thuật số và các phương tiện truyền thông tích hợp… Sự giao thoa giữa nghệ thuật và công nghệ (Interactive Art) là sự kết hợp của nhiều lĩnh vực, bao gồm thị giác, âm thanh, lập trình và cảm biến, tạo ra những trải nghiệm nghệ thuật mang tính tương tác và cá nhân hóa người dùng rất cao.
Trong kỷ nguyên kinh tế số, nhiều công ty đang chuyển từ mô hình bán sản phẩm sang cung cấp các dịch vụ giá trị gia tăng, đòi hỏi việc tối ưu hóa thiết kế và trải nghiệm dịch vụ. Mục tiêu của chương trình đào tạo nhóm ngành mới, nhằm nâng cao nhận thức và giáo dục về thiết kế bền vững, thông qua các trò chơi trải nghiệm thực tế ảo. Bằng việc tích hợp các nguyên tắc và giá trị cốt lõi vào trong mỗi trải nghiệm, thúc đẩy hành vi tích cực và truyền tải thông điệp về môi trường, cộng đồng, con người và xã hội. Hiện nay, trong lĩnh vực design, các trường đại học cũng đã đưa thiết kế trải nghiệm và giao diện người dùng (UI/UX design) vào trong các chương trình đào tạo. Tuy nhiên, nó chỉ được coi như một đồ án môn học, nhưng ở nước ngoài, đặc biệt là những nước có ngành design phát triển, họ lại coi đó là một ngành học mới, bởi tính phổ quát và nội hàm bên trong rộng lớn, đã vượt ra ngoài khuôn khổ của một đồ án thiết kế thông thường, để trở thành một ngành học thú vị và hết sức cần thiết.
Ngoài ra trí tuệ nhân tạo (AI), thực tế ảo (VR), thực tế tăng cường (AR) cùng với sự thay đổi về nhu cầu của thị trường lao động đã đặt ra những thách thức mới đối với nguồn nhân lực trong lĩnh vực này, đặc biệt là về kỹ năng sáng tạo và ứng dụng công nghệ hiện đại. Giờ đây, MTƯD không chỉ dừng lại ở mảng truyền thông mà còn mở rộng sang các chuyên ngành mới khác như Thiết kế trò chơi (Game Design), Nghệ thuật tương tác (Interactive Art), Thiết kế trải nghiệm và giao diện người dùng (UI/UX), Thiết kế dịch vụ (Service Design) và Thiết kế cộng đồng (Community Design)… Việc này ở một số nước có ngành design phát triển như Hàn Quốc, Singapore và Thái Lan đang làm rất tốt, nhằm tối ưu hóa việc sử dụng tài nguyên, gồm các chuỗi cung ứng xanh, dịch vụ, chia sẻ tài nguyên và tái sử dụng. Đặc biệt các ứng dụng từ sản phẩm công nghệ, đóng vai trò cốt lõi trong việc cải thiện trải nghiệm người dùng, nhằm hỗ trợ các doanh nghiệp tuyển dụng nguồn nhân lực có kỹ năng chuyên môn sâu, mở ra cơ hội lớn cho những ngành học mới trong giai đoạn hiện nay.
Trong một nghiên cứu về đánh thức tiềm năng MTƯD, PGS, TS Quách Thị Ngọc An và TS Phạm Phương Linh cho rằng: “MTƯD là lĩnh vực thể hiện rất rõ tính kinh tế của văn hóa, một mũi nhọn của ngành công nghiệp ở Việt Nam hiện nay. Sức phát triển của MTƯD sẽ còn lớn hơn nếu được chú trọng vào công tác đào tạo và tăng cường mối liên kết giữa MTƯD với các lĩnh vực có liên quan”6. Như vậy, việc nghiên cứu sâu rộng và mở ra hướng đào tạo đối với nhóm ngành học có tiềm năng như Thiết kế trò chơi, Nghệ thuật tương tác, Thiết kế trải nghiệm người dùng và Thiết kế dịch vụ là hết sức cần thiết, trong giai đoạn và bối cảnh hiện nay. Nó không chỉ định hình cách thức con người tương tác với công nghệ, dịch vụ và tài nguyên, mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy các giải pháp sáng tạo bền vững, đồng thời phát triển tiềm năng thương mại, dịch vụ và kinh tế. Nhờ đó, chương trình mở ra cơ hội lớn, trong việc cải thiện và nâng cao chất lượng sống, đồng thời tăng cường nhận thức và khuyến khích hành vi tích cực trong cộng đồng xã hội.
3. Một số vấn đề còn hạn chế
Một trong những thách thức nghiêm trọng đối với chương trình đào tạo MTƯD hiện nay thiếu tính thực tiễn. Nhiều cơ sở đào tạo vẫn giữ nguyên mô hình truyền thống, thiếu sự kết nối chặt chẽ với các đối tác doanh nghiệp và chưa tích hợp các dự án thực tế hoặc liên ngành vào chương trình giảng dạy bắt buộc. “Đào tạo theo dạng tổng hợp, nặng lý thuyết, thiếu thực hành, khiến khi ra trường, sinh viên thiếu thực tế, ngơ ngác trước các phương tiện kỹ thuật mới có liên quan tới ngành nghề, không đáp ứng được các yêu cầu thực tế của doanh nghiệp và xã hội”7. Việc thiếu sự đa dạng trong các chương trình học, khiến sinh viên không có cơ hội bộ lộ và phát huy tối đa năng lực, không tiếp cận được các công cụ, quy trình quản lý hiện đại và không đáp ứng được nhu cầu ngày càng cao từ thực tiễn. “Đối với những lĩnh vực ứng dụng mới như thiết kế trò chơi, nghệ thuật tương tác, thiết kế trải nghiệm người dùng, thiết kế dịch vụ, sản xuất nội dung số, khi nó đang ngày càng trở nên quan trọng”8. Việc thiếu hụt những kỹ năng trong các lĩnh vực này sẽ làm hạn chế khả năng phát triển chuyên môn của người học, từ đó giảm sức cạnh tranh của họ sau khi tốt nghiệp.
Các cơ sở đào tạo MTƯD nên thực hiện các điều chỉnh cần thiết đối với chương trình và cải cách phương pháp giảng dạy, thúc đẩy liên kết chuyên ngành và tích hợp công nghệ mới, giúp sinh viên trang bị đầy đủ kiến thức và kỹ năng nghề nghiệp, nhằm đáp ứng các yêu cầu của thị trường lao động. Việc mỗi ngành học chỉ có một chương trình là chưa đảm bảo tính linh hoạt, không đáp ứng được nhu cầu và mục tiêu học tập đa dạng của sinh viên, từ đó làm giảm cơ hội phát triển và nâng cao năng lực của mỗi cá nhân, khiến sinh viên gặp khó khăn trong việc tiếp cận các lĩnh vực mới, hoặc muốn nghiên cứu chuyên sâu theo từng nhóm ngành cụ thể. Thiếu sự lựa chọn trong chương trình học, làm giảm khả năng tiếp cận liên ngành, dẫn đến người học không tận dụng được cơ hội phát triển tư duy đa chiều và khả năng làm việc dưới áp lực cao, ảnh hưởng đến sức cạnh tranh nghề nghiệp.
Ngoài ra, việc phát triển các ngành đào tạo mới, với nhiều lựa chọn và chương trình học tập đa dạng khác nhau, còn có ý nghĩa chiến lược, trong việc thu hút sinh viên và nâng cao năng lực cạnh tranh cho các cơ sở giáo dục. Đồng thời mở rộng phạm vi, quy mô và tăng tính linh hoạt, cho phép sinh viên điều chỉnh lộ trình, rút ngắn thời gian học tập, tùy vào nhu cầu và mục tiêu cụ thể của từng chương trình đào tạo. Đồng thời cung cấp sự lựa chọn phong phú cho sinh viên, đáp ứng yêu cầu cá nhân hóa, tạo điều kiện cho người học phát triển kỹ năng liên ngành, đảm bảo họ sẵn sàng đối mặt với những yêu cầu thực tiễn, ngày càng phức tạp trong môi trường làm việc hiện đại, giúp phát huy tối đa tiềm năng sáng tạo để thành công hơn, mà không làm gián đoạn quá trình học tập, đồng thời duy trì tính liên tục và hiệu quả cho việc phát triển năng lực người học, trong giai đoạn mới hiện nay.
4. Vai trò của quản lý nhà nước
Giáo dục đóng vai trò then chốt trong việc nâng cao chất lượng nguồn nhân lực (đặc biệt là trong lĩnh vực design). Các nhà thiết kế không chỉ có kiến thức chuyên môn vững chắc, mà còn phải có khả năng tư duy sáng tạo, nhằm thích ứng với cơ chế thị trường, linh hoạt trong thiết kế, nghệ thuật và công nghiệp văn hóa. Với đặc thù này, việc đào tạo MTƯD cần có sự tham gia và hỗ trợ toàn diện từ nhiều phía, trong đó có vai trò của nhà nước, nhằm đưa ra những định hướng quan trọng, thông qua việc nghiên cứu bằng các giải pháp chiến lược dài hạn, phù hợp với sự phát triển của nền kinh tế và thị trường lao động. Chính phủ có thể chỉ đạo xây dựng những chương trình có tính thực tiễn, gắn liền với yêu cầu và xu hướng phát triển nhanh của xã hội. Điều này bao gồm việc kết hợp MTƯD với công nghệ số, quảng cáo trực tuyến hay thực tế ảo. Nhà nước cũng có thể khuyến khích các trường đại học xây dựng chương trình liên kết quốc tế, trao đổi sinh viên, giảng viên giữa các quốc gia, giúp cho người học có cơ hội tiếp cận với kiến thức, công nghệ và xu hướng mới toàn cầu. Đây là cách không chỉ để nâng cao chất lượng mà còn giúp mở rộng tầm nhìn và tư duy sáng tạo cho sinh viên Việt Nam.
Chính phủ cần có thêm những chính sách hỗ trợ tài chính, cho các chương trình đào tạo MTƯD, đặc biệt là tại các trường công lập, vì MTƯD là một trong những lĩnh vực đòi hỏi sự đầu tư lớn vào cơ sở vật chất, thiết bị và công nghệ như các phần mềm thiết kế tân tiến, in ấn và số hóa, đến các viện nghiên cứu, phòng thí nghiệm sáng tạo. Do đó, sự hỗ trợ từ phía nhà nước bao gồm việc cung cấp tài nguyên như các khoản đầu tư vào trang thiết bị hiện đại, nâng cấp cơ sở hạ tầng cho các trường đại học. Đồng thời, nhà nước cần có chính sách đặc biệt đối với sinh viên tài năng, điều này không chỉ giúp người học vượt qua các rào cản tài chính mà còn khuyến khích họ sáng tạo, theo đuổi ngành học bằng cả sự đam mê, góp phần phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao cho ngành MTƯD. Nhà nước có thể khuyến khích sự hợp tác giữa các bên liên quan, thông qua việc thiết lập các chính sách ưu đãi về thuế hoặc hỗ trợ tài chính cho những doanh nghiệp đầu tư vào giáo dục, hoặc hợp tác với các cơ sở đào tạo design, nhằm xây dựng hệ sinh thái mới, nơi sinh viên không chỉ học lý thuyết mà còn có cơ hội tham gia vào các dự án, hay thực tập tại các doanh nghiệp, để trau dồi kinh nghiệm và kỹ năng nghề nghiệp.
Như vậy, MTƯD không chỉ sáng tạo về mặt thẩm mĩ, mà còn là sự kết hợp giữa kỹ thuật, công nghệ và kinh doanh. Việc khuyến khích các trường đại học, viện nghiên cứu đầu tư vào khoa học, phát triển sản phẩm công nghệ số, cấp quỹ nghiên cứu cho các dự án sáng tạo, đồng thời xây dựng cơ chế bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ cho các sản phẩm nghệ thuật. Nhà nước đóng vai trò then chốt trong việc quản lý và phát triển đào tạo MTƯD, thông qua việc xây dựng khung pháp lý, định hướng chiến lược, hỗ trợ tài chính và khuyến khích hợp tác, nhằm đảm bảo chất lượng và thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành công nghiệp sáng tạo. Việc nâng cao chất lượng đào tạo MTƯD không chỉ là trách nhiệm của các cơ sở giáo dục, mà cần sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà nước, doanh nghiệp và các hiệp hội nghề nghiệp, tạo môi trường học tập và làm việc một cách tối ưu nhất, để đạt được những kết quả như mong muốn.
5. Vai trò của cơ quan chủ quản
Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ số, MTƯD ngày càng trở nên quan trọng đối với nền kinh tế sản xuất. Để đáp ứng nhu cầu ngày càng đa dạng đối với thị trường lao động và thích ứng với xu hướng phát triển xã hội, việc đổi mới và điều chỉnh hệ thống đào tạo MTƯD hiện nay là cấp thiết. Trong đó, việc cấp mã ngành cho các ngành học mới, không chỉ giúp xác định rõ ràng mục tiêu của mỗi chuyên ngành, mà còn tạo điều kiện thuận lợi cho các trường, trong việc xây dựng và triển khai chương trình giảng dạy phù hợp. Cấp mã ngành mới là một chính sách mang tính chiến lược, giúp cho hệ thống giáo dục Việt Nam không chỉ đáp ứng yêu cầu thực tiễn, mà còn nâng cao chất lượng nguồn nhân lực. Những ngành học mới như thiết kế trò chơi, trí tuệ nhân tạo, nghệ thuật tương tác và design bền vững, đã chứng minh được tiềm năng phát triển mạnh mẽ và sự cần thiết trong việc đáp ứng nhu cầu của thị trường lao động. Do đó, việc cấp mã ngành mới cho những lĩnh vực này, không chỉ là một bước đi hợp lý mà còn là sự phản ánh thực tế, trong việc kiện toàn hệ thống đào tạo MTƯD hiện nay.
Theo Thông tư số 09/2022/TT-BGDĐT ngày 06/6/2022 của Bộ Giáo dục và Đào tạo Quy định danh mục thống kê ngành đào tạo của giáo dục đại học, đối với khối ngành MTƯD chỉ có 4 ngành được cấp mã đào tạo (trong đó có Thiết kế công nghiệp (7210402), Thiết kế đồ họa (7210403), Thiết kế thời trang (7210404), Thiết kế mĩ thuật sân khấu, điện ảnh (7210406)) là chưa đáp ứng được so với nhu cầu thực tiễn, cần phải có những nghiên cứu, khảo sát và đánh giá một cách khách quan toàn diện, nhằm đưa ra những giải pháp kịp thời, về việc cấp mã ngành cho những ngành học “mới”, mà hiện nay các trường vẫn đang đào tạo như Thiết kế mĩ thuật số, Thiết kế truyền thông tương tác, Thiết kế đồ họa minh họa, Thiết kế đồ nội thất, hay là Xây dựng thương hiệu và Quản trị thời trang. Đồng thời xác định mục tiêu và định hướng cho những ngành mà các trường chưa đủ điều kiện để mở, nhưng nhu cầu xã hội lại đang thiếu hụt nguồn lực lao động như Thiết kế trò chơi và Nghệ thuật tương tác, Thiết kế trải nghiệm và giao diện người dùng, Thiết kế dịch vụ, Thiết kế cộng đồng và Thiết kế bền vững.
Ngoài ra, việc cấp mã ngành mới sẽ giúp MTƯD định danh rõ ràng hơn, đối với các hoạt động nghề nghiệp, tạo cơ sở pháp lý và điều kiện thuận lợi cho các trường mở ra những ngành đào tạo mới, đáp ứng nhu cầu thực tiễn của người học và các doanh nghiệp tuyển dụng lao động. Đồng thời, việc cung cấp mã ngành sẽ giúp thúc đẩy chuyên môn hóa nghề nghiệp, dễ dàng theo dõi, đánh giá và quản lý hoạt động của MTƯD, từ đó nâng cao hiệu quả quản lý, tạo dựng cơ sở dữ liệu về nguồn lực lao động và các đóng góp của MTƯD vào nền kinh tế thị trường. Hơn nữa, “MTƯD có tiềm năng lớn trong việc phát triển các sản phẩm sáng tạo, có giá trị thương mại cao, từ đó khuyến khích sự đầu tư của các doanh nghiệp, tạo công ăn việc làm và thúc đẩy sự phát triển chung toàn xã hội”9. Một mã ngành rõ ràng chính xác, sẽ tạo điều kiện cho các sản phẩm của MTƯD dễ dàng tiếp cận với thị trường thương mại quốc tế, thuận lợi cho việc xuất khẩu các sản phẩm sáng tạo và giúp Việt Nam xây dựng thương hiệu quốc gia trên thị trường toàn cầu.
6. Vai trò của doanh nghiệp và hiệp hội nghề nghiệp
Trước hết, doanh nghiệp có thể trở thành nhà tài trợ, cung cấp nguồn lực cần thiết để các trường cải thiện cơ sở hạ tầng, trang thiết bị và các công cụ học tập hiện đại, giúp người học bắt kịp với xu hướng mới. Sự đầu tư từ phía doanh nghiệp không chỉ là hỗ trợ mà còn là bước đi chiến lược để doanh nghiệp xây dựng mối quan hệ lâu dài với các trường đại học, đồng thời bảo đảm nguồn nhân lực chất lượng trong tương lai. “Design gắn liền với quá trình sản xuất – tiêu dùng, hoàn cảnh xã hội và tác động trực tiếp đến quá trình sản xuất”10. Thông qua việc hợp tác với các trường đại học, doanh nghiệp có thể giúp xây dựng chương trình đào tạo theo hướng ứng dụng thực tế. Các khóa học thực hành hoặc các dự án kết hợp với doanh nghiệp, sẽ giúp sinh viên không chỉ rèn luyện kỹ năng mà còn hiểu rõ hơn về yêu cầu và xu hướng của thị trường lao động. Đây là cơ hội để sinh viên học hỏi từ các chuyên gia trong ngành, phát triển tư duy sáng tạo và quản lý dự án hiệu quả. Một trong những đóng góp lớn nhất của doanh nghiệp là tạo cơ hội thực tập và xúc tiến việc làm. Các chương trình thực tập tại doanh nghiệp không chỉ giúp sinh viên hòa nhập với môi trường làm việc chuyên nghiệp, mà còn mở ra cơ hội tích lũy kinh nghiệm. Sau khi tốt nghiệp, sinh viên có thể tiếp tục làm việc tại những doanh nghiệp mà họ đã thực tập, điều này không chỉ mang lại lợi ích cho người học, mà còn giúp doanh nghiệp tiết kiệm thời gian, chi phí vận hành và tuyển dụng.
Hiệp hội nghề nghiệp, với vai trò là tổ chức đại diện cho các chuyên gia và doanh nghiệp trong ngành, có thể đóng góp to lớn vào việc định hướng và phát triển chương trình đào tạo MTƯD. PGS, TS, KTS Lê Quân – Hiệu trưởng Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội cho rằng: “Những nghiên cứu về thực trạng, giải pháp, chiến lược, thử thách đối với lĩnh vực sáng tạo nghệ thuật và đào tạo mỹ thuật ứng dụng trước sự bùng nổ tri thức và sự phát triển của nhân loại là một góc nhìn rất rộng, có nhiều khía cạnh để triển khai bàn luận”11. Trước hết, các hiệp hội có thể định hình chuẩn mực nghề nghiệp và thiết lập các tiêu chuẩn đào tạo, với vai trò là tổ chức tập hợp các chuyên gia có kinh nghiệm thực tiễn, hiệp hội có thể cung cấp những thông tin và xu hướng mới nhất về nhu cầu của thị trường lao động. Điều này giúp các cơ sở đào tạo MTƯD xây dựng chương trình học phù hợp hơn với thực tế, đảm bảo sinh viên sau khi tốt nghiệp có đủ kỹ năng và kiến thức để đáp ứng yêu cầu của ngành. Tổ chức các hội thảo, tọa đàm và các cuộc thi, giúp sinh viên và những người hoạt động trong lĩnh vực design có cơ hội giao lưu, học hỏi và phát triển. Đây không chỉ là nơi để trình bày những sáng tạo mới, mà còn giúp sinh viên rèn luyện kỹ năng giải quyết vấn đề, làm việc nhóm và phát triển tư duy.
Ngoài ra, hiệp hội nghề nghiệp đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy quá trình chuyển giao công nghệ hiện đại, tạo điều kiện cho các cơ sở đào tạo và sinh viên tiếp cận với những tiến bộ khoa học kỹ thuật tiên tiến nhất. Thông qua mạng lưới quan hệ rộng lớn và các mối liên kết quốc tế, hiệp hội nghề nghiệp có thể đưa ra các sáng kiến, nhằm học hỏi từ các ngành design phát triển, từ đó mở rộng tầm nhìn, nâng cao kỹ năng và tư duy sáng tạo cho sinh viên. Như vậy, vai trò của doanh nghiệp và hiệp hội nghề nghiệp trong đào tạo MTƯD là không thể phủ nhận. Nó không chỉ cung cấp nguồn lực mà còn tạo điều kiện cho sinh viên tham gia vào các hoạt động nghiên cứu, thông qua các dự án và các quy trình sản xuất thực tiễn. Đồng thời là cầu nối giữa đào tạo và nhu cầu của thị trường lao động, giúp định hướng sự phát triển và nâng cao tiêu chuẩn nghề nghiệp. Sự hợp tác chặt chẽ giữa các bên liên quan không chỉ góp phần nâng cao chất lượng đào tạo mà còn đảm bảo rằng sinh viên ngành MTƯD có được những kỹ năng và kiến thức cần thiết nhằm đáp ứng các yêu cầu ngày càng cao của thị trường lao động, nhằm thúc đẩy sự phát triển của ngành công nghiệp sáng tạo.
7. Kết luận
Đào tạo MTƯD đã và đang đóng vai trò then chốt, trong việc xây dựng nguồn nhân lực cho ngành công nghiệp sáng tạo, nhằm đáp ứng nhu cầu thẩm mĩ thị trường hành hóa và góp phần giải quyết các vấn đề xã hội, là xu hướng tất yếu trong bối cảnh toàn cầu hóa hiện nay. Vì thế, các trường đại học cần phải thay đổi mục tiêu và chương trình đào tạo, theo hướng tiếp cận liên ngành, để thích ứng với nhu cầu thực tiễn, nhằm cải thiện môi trường sống một cách sâu rộng và toàn diện hơn. Việc cấp mã ngành học mới là một chính sách mang tính chiến lược, giúp cho hệ thống đào tạo MTƯD Việt Nam không chỉ đáp ứng yêu cầu xã hội mà còn nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, là tiềm năng phát triển mạnh mẽ và sự cần thiết trong việc đáp ứng nhu cầu của thị trường lao động. Do đó, việc cấp mã ngành mới cho lĩnh vực này không chỉ là một bước đi hợp lý mà còn là sự phản ánh thực tế trong việc kiện toàn hệ thống đào tạo MTƯD hiện nay. Đồng thời tạo điều kiện thuận lợi cho các trường đại học, trong việc xây dựng và triển khai mô hình giảng dạy tiên tiến, đảm bảo rằng hệ thống giáo dục nói chung và design nói riêng, không chỉ đáp ứng yêu cầu về mặt thực tiễn mà còn nâng cao chất lượng và sự cạnh tranh của sản phẩm design Việt Nam trên thị trường quốc tế. Ngoài ra, vai trò của cơ quan quản lý nhà nước cũng cần được đẩy mạnh, từ việc thể chế hóa, tạo dựng mối liên kết chặt chẽ giữa các doanh nghiệp, hiệp hội nghề nghiệp và các cơ sở giáo dục không chỉ góp phần nâng cao chất lượng đào tạo mà còn thúc đẩy sự tham gia trực tiếp của sinh viên vào các hoạt động nghề nghiệp. Đồng thời đưa các dự án thiết kế cộng đồng, thiết kế bền vững tích hợp vào chương trình giảng dạy như một phần của đồ án môn học hoặc đề tài tốt nghiệp nhằm đảm bảo rằng sinh viên MTƯD luôn có cơ hội phát huy tối đa khả năng sáng tạo, để trở thành lực lượng nòng cốt trong việc cải thiện môi trường sống nhằm phụng sự cộng đồng xã hội ngày một tốt hơn.
Chú thích:
1, 7 Nguyễn Xuân Tiên (2023), Đào tạo mĩ thuật ứng dụng trong bối cảnh toàn cầu hóa và công nghiệp 4.0, Hội thảo khoa học quốc tế “Phát huy sáng tạo nghệ thuật và đào tạo mĩ thuật ứng dụng thúc đẩy hội nhập quốc tế” tại Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội.
2, 5, 9 Đỗ Anh Tuấn (2019), Thiết lập mô hình dạy học trong đào tạo mĩ thuật ứng dụng thời kỳ cách mạng công nghiệp 4.0, Kỷ yếu Hội thảo khoa học, Trường Đại học Mở Hà Nội, tháng 5/2019.
3 Nguyễn Thị Trâm (2024): “Đào tạo mĩ thuật ứng dụng trong bối cảnh phát triển công nghiệp văn hóa”, Báo Tin tức, tháng 9, https://baotintuc. vn/van-hoa/dao-tao-my-thuat-ung-dungtrong-boi-canh-phat-trien-cong-nghiep-vanhoa-20240912160134199.htm.
4 Nguyễn Lan Hương (2019), Vai trò của Design trong đời sống xã hội, Kỷ yếu Hội thảo khoa học, Trường Đại học Mở Hà Nội, tháng 5/2019.
6 Quách Thị Ngọc An - Phạm Phương Linh (2022): “Đánh thức tiềm năng của mĩ thuật ứng dụng”, Báo Quân đội nhân dân, tháng 10/2022, https:// www.qdnd.vn/van-hoa/doi-song/danh-thuc-tiemnang-cua-mi-thuat-ung-dung-709302.
8 Don Norman (Phương Lan dịch, 2018), The design of everyday things (thiết kế lấy người dùng làm trọng tâm), NXB Công thương.
10 Lê Huy Văn - Trần Văn Bình (2021), Lịch sử design, NXB Xây dựng.
11 Nguyễn Thị Trâm (2023): “Sáng tạo nghệ thuật và đào tạo mĩ thuật ứng dụng trong hội nhập quốc tế”, Báo Tin tức, https://baotintuc.vn/ doi-song-van-hoa/sang-tao-nghe-thuat-va-daotao-my-thuat-ung-dung-trong-hoi-nhap-quocte-20231021195038845.htm.