Có lẽ trong mỗi chúng ta, ai cũng biết đến bức ảnh Lá cờ quyết chiến quyết thắng của quân đội nhân dân Việt Nam tung bay trên nóc hầm tướng De Castries của nghệ sĩ nhiếp ảnh Triều Đại. Bức ảnh như một mốc son chói lọi kết thúc cuộc chiến đấu chống thực dân Pháp của quân và dân ta, như một dấu chấm hết thời kỳ cai trị của thực dân Pháp tại Đông Dương, thể hiện chiến dịch Điện Biên Phủ toàn thắng, kết thúc cuộc chiến đấu trường kỳ.

   Có lẽ bức ảnh này đã được sử dụng nhiều nhất trong suốt 70 năm qua, sau khi chiến dịch Điện Biên Phủ kết thúc, nó trở thành biểu tượng của Điện Biên Phủ huy hoàng. Báo chí trong và ngoài nước hễ nói tới Điện Biên Phủ là họ lại đưa ra cùng những lời bình luận tốt đẹp, cảm phục nhân dân Việt Nam anh hùng, cảm phục quân đội Việt Nam thiện chiến, cảm phục tài chiến lược chỉ đạo cách mạng của Chủ tịch Hồ Chí Minh, cảm phục tài thao lược ứng phó linh hoạt của Đại tướng Võ Nguyên Giáp.

   Dưới góc độ chuyên ngành nghệ thuật nhiếp ảnh, tôi chỉ xin nói đến những đóng góp của nhiếp ảnh trong chiến dịch Điện Biên Phủ lịch sử.

Lá cờ quyết chiến quyết thắng của quân đội nhân dân Việt Nam tung bay trên nóc hầm tướng De Castries (Ảnh: Triều Đại)

   Mỗi chuyên ngành nghệ thuật đều có một thế mạnh riêng góp một phần quan trọng vào chiến thắng Điện Biên Phủ. Nhưng nhiếp ảnh lại có một giá trị tài liệu vô giá, trở thành di sản, tính lịch sử và giá trị truyền thông trong và sau sự kiện. Đặc biệt, tính hiện thực của nhiếp ảnh đã làm cho các tác phẩm càng có giá trị với thời gian. Với tác phẩm Lá cờ quyết chiến quyết thắng của quân đội nhân dân Việt Nam tung bay trên nóc hầm tướng De Castries nổi tiếng này, thoạt nhìn đã thấy niềm kiêu hãnh của những người lính trong bức ảnh giương cao cờ quyết chiến quyết thắng ở trận đánh quyết định. Nếu chúng ta được xem bức ảnh này vào thời điểm năm 1954 thì giá trị thông tin khủng khiếp, cảm nhận của người xem lúc đó gần như là cả một dân tộc đều vang lên reo hò, niềm vui chiến thắng và những ý tưởng thú vị đã nảy sinh. Ngọn cờ ấy có sứ mệnh gì, có sức mạnh gì trong “56 ngày đêm khoét núi, ngủ hầm, mưa dầm, cơm vắt”, trong 9 năm trường kỳ kháng chiến, ngọn cờ đã báo hiệu một tin vui tột cùng, niềm tự hào của một dân tộc anh hùng dù còn nghèo nàn, lạc hậu nhưng đã chiến thắng một cường quốc, báo hiệu kết thúc sự đô hộ của thực dân Pháp trên đất Việt Nam.

Toàn cảnh chiến thắng Him Lam (Ảnh: TTXVN)

   Để có những bức ảnh chân thật, sinh động, có sức lay động lòng người như vậy, các nhà nhiếp ảnh mặt trận đã không ngại hi sinh, gian khổ, luôn gan dạ, kiên cường bám sát chiến trận, tiếp cận nhân vật, chiến sự như các chiến sĩ cầm súng đểchụp được từng bước chân của bộ đội, theo dõi từng quả đạn pháo khi ra khỏi nòng, kết quả của các đợt tấn công của quân ta hay chờ đợi ngọn cờ vinh quang của Tổ quốc mỗi khi nó xuât́ hiện... và thể hiện từ bức ảnh đầu tiên phât́ cờ trên đồi Him Lam đêń bức ảnh cuối cùng phât́ cờ trên nóc hầm De Casteris.

   Bức ảnh Toàn cảnh chiến thắng Him Lam là mở màn chiến thắng đầu tiên. Hồi đó máy ảnh còn thô sơ, các nhà nhiếp ảnh chiến trường được trang bị máy cơ, lên phim bằng tay, chụp phim đen trắng, không thể chụp toàn cảnh (panorama). Mặc dù trong chiến tranh khó khăn gian khổ, các nhà nhiếp ảnh đã sáng tạo chụp trực tiếp, nối ghép bằng hai phim quét ngang thành bức ảnh panorama rất kỹ thuật, không hề có khớp nổi, ghép không lệch... Đấy là sự sáng tạo và khéo léo của các nhà nhiếp ảnh trong chiến trận để chớp được khoảnh khắc có một không hai, tạo ra những tác phẩm có giá trị cao.

   Hay bức ảnh cận cảnh đồi Him Lam chụp vào thời điểm sau khi 40 khẩu pháo cỡ 70 ly đêń 120 ly của quân đội ta trút đạn xuống đồn địch, mở màn chiến dịch Điện Biên Phủ ngày 13/3/1954. Ảnh ghi được một thực tế tương phản: khói đạn chưa tan, quân Pháp chêt́ la liệt, đôí lập với cảnh quân ta thừa thắng xông lên, băng qua xác giặc, truy kích tiếp các ổ đề kháng. Hình ảnh anh bộ đội chân đất, chao mờ nhẹ thể hiện tốc độ xông lên và đồng đội nối nhau ở phía trước toát lên khí thế mãnh liệt, tinh thâǹ chiêń đâú ngoan cường, thần tốc, làm chủ hoàn toàn chiến trường của quân ta. Đây là một trong những bức ảnh chiến đấu chụp tại trận rất thực, rất xuất sắc về chiến dịch lịch sử Điện Biên Phủ. Nhìn bức ảnh này chúng ta cảm nhận được người nghệ sĩ cầm máy ảnh cũng xông pha trận mạc như những chiến sĩ cầm súng, họ luôn có mặt kịp thời ở những nơi ác liệt nhất để ghi lại được những khoảnh khắc đắt giá này.

Cận cảnh Đồi Him Lam vào thời điểm sau khi 40 khẩu pháo cỡ 70 ly đến 120 ly của quân đội ta trút đạn xuống đồn địch, mở màn chiến dịch Điện Biên Phủ ngày 13/3/1954 (Ảnh: TTXVN).

     Các nhà nhiếp ảnh tham gia ở chiến dịch Điện Biên Phủ không nhiều, cũng chỉ đếm trên đầu ngón tay, nhưng họ đã làm được những điều vĩ đại, để lại cho lịch sử một kho tàng tư liệu ảnh vô giá, điển hình như nghệ sĩ nhiếp ảnh Triệu Đại, Nguyễn Đình Ưu, Đinh Ngọc Thông; các nhà quay phim kiêm chụp ảnh như Nguyễn Hồng Nghi, Nguyễn Tiến Lợi, Nguyễn Đăng Bẩy… Họ đã để lại cho lịch sử chiến tranh cách mạng một kho tàng lịch sử hình ảnh chân thật, sinh động vô giá. Hầu hết các tác phẩm của họ đã được Đảng và Nhà nước ghi nhận, tặng các Giải thưởng Nhà nước, Giải thưởng Hồ Chí Minh. Nhờ vậy mà ngày nay chúng ta vẫn được tận mắt nhìn rõ mồn một thực tế sinh động, ác liệt, bi hùng trong không gian rộng lớn của trận địa, núi đồi san sát kéo dài, có cả các chiến sĩ phất cờ, các chiến sĩ vận động trong chiêń hào và xác lính Pháp nằm bên sườn lô cốt ẩn hiện dưới nhiều đám khói nghi ngút. Các chiến sĩ xé núi mở đường, kéo pháo ra chiến trường, những Bế Văn Đàn lấy thân mình làm giá súng, hay từng đoàn xe thồ của dân công hỏa tuyến, thanh niên xung phong với khí thế lớp lớp nối đuôi nhau tiếp tế lương thực, thực phẩm cho tiền tuyến…

   Mọi hoạt động của chiến dịch Điện Biên Phủ cách đây 70 năm vẫn được hiện hữu nhờ các nhà nhiếp ảnh căng mình tìm mọi góc độ, vận dụng chắc kỹ thuật ánh sáng, bố cục, khẩu độ, tốc độ... để thể hiện một cách tốt nhất, chân thật nhất, sinh động nhất. Những tác phẩm nhiếp ảnh về chiến dịch Điện Biên Phủ là một bản trường ca bi tráng về chiến tranh, bât́ cứ người xem ảnh nào cũng phải trào dâng niềm tự hào dân tộc hay lặng mình đi hoặc rung lên bởi sự tàn khốc của chiến tranh ám ảnh. Nó như là một bản án, hơn cả lời kêt́ án, nó là mặt khắc trên chiêć triện đồng khổng lồ nung đỏ in hằn vào mặt chủ nghĩa thực dân. Có thể nói các bức ảnh về chiến dịch Điện Biên Phủ đã trở thành những di sản vô giá trong kho tàng nhiếp ảnh Việt Nam và thế giới, là những bức ảnh hiếm thấy trong chiến tranh ở nước ta và các nước trên thế giới.

Sử dụng xe đạp thồ vượt qua những đường đèo hiểm trở, nơi xe cơ giới không thể đi qua, để vận chuyển vũ khí lương thực và nhu yếu phẩm tiếp tế cho các chiến sĩ ở mặt trận (Ảnh: TTXVN).

   Các nhà nhiếp ảnh trong chiến dịch Điện Biên Phủ đã sử dụng hình ảnh để tạo thông điệp, truyền đạt thông điệp và cảm xúc một cách mạnh mẽ, gợi lên sự chân thực và cảm động trong chiến dịch: sử dụng hiệu ứng hình ảnh để tăng tính hiệu quả; sử dụng ánh sáng, màu sắc và góc chụp đặc biệt, lợi dụng hiệu ứng đặc biệt để thu hút sự chú ý, hiển thị cuộc sống của quân đội và dân tộc Việt Nam, gợi lên sự gắn kết và nhân văn trong chiến dịch, nâng cao ý thức về chiến dịch, lan tỏa thông điệp về ý nghĩa và lòng dũng cảm của quân và dân ta, tạo tâm điểm cho việc thảo luận về chiến dịch, kích thích ý thức cộng đồng và ý chí đấu tranh, tạo động lực cho mọi người tham gia và ủng hộ chiến dịch; truyền đạt thông điệp của chiến dịch qua hình ảnh, tạo ra những tác phẩm nghệ thuật mang tính biểu tượng; ghi lại những hình ảnh đáng nhớ và sâu sắc về chiến dịch, ghi lại những câu chuyện và cảm xúc độc đáo của người tham gia, thu hút sự quan tâm và tương tác từ khán giả; lan tỏa thông điệp và gây ảnh hưởng lớn tới công chúng; tăng cường sự nhận thức và sự quan tâm đối với chiến dịch, tạo ra sự cảm kích và hoạt động để ủng hộ chiến dịch. Chúng ta cần xây dựng kho tàng hình ảnh về chiến dịch Điện Biên Phủ, tạo ra cơ sở dữ liệu về chiến dịch và cống hiến của người tham gia, ghi lại thông tin và hình ảnh về quân đội và dân tộc Việt Nam, góp phần vào việc giữ gìn và phát triển sự kế thừa văn hóa.

   Chiến dịch Điện Biên Phủ đã cho ta bài học quý báu, với văn nghệ sĩ, đó là niềm tin, cảm xúc cao trào, sự quyết tâm, quả cảm, đoàn kết, lòng trung thành, lòng tin tuyệt đối vào Đảng, nhà nước và người đứng đầu. Đặc biệt, những người nghệ sĩ trong chiến tranh luôn có lý tưởng cao đẹp, khát khao được cống hiến vì độc lập, tự do của dân tộc, vì lý tưởng của Đảng và Bác Hồ kính yêu với sự vô tư, trong sáng, vì mục đích cao đẹp, luôn hướng đến giá trị chân - thiện - mĩ. Các tác phẩm của họ có sức lôi cuốn, kịch tính, hấp dẫn, hiện thực, có sức hút mãnh liệt, làm lay động lòng người, có tính thuyết phục cao, có giá trị tư tưởng, nghệ thuật, tư liệu lịch sử trường tồn… Vì vậy, nhiều tác phẩm đã trở thành di sản của dân tộc.

   Trải qua 70 năm chiến thắng Điện Biên Phủ, nghệ thuật nhiếp ảnh đã trưởng thành đáng kể và phát triển không ngừng. Công nghệ của nhiếp ảnh phát triển như vũ bão và thay đổi hoàn toàn, từ chụp ảnh bằng máy cơ, phim nhựa, buồng tối chuyển sang nhiếp ảnh số, không dùng phim, bỏ qua buồng tối. Nhiếp ảnh đã ứng dụng rộng rãi trong cuộc sống. Điều này mở ra một kỷ nguyên mới của nhiếp ảnh và tạo ra nhiều cơ hội phát triển cho các nhiếp ảnh gia. Công nghệ nhiếp ảnh được tích hợp ứng dụng trên điện thoại di động và có thể chụp ảnh mọi lúc mọi nơi, mọi nhà, mọi người chụp ảnh, giúp tạo nên một trào lưu mới trong sáng tạo nghệ thuật nhiếp ảnh Việt Nam. Nhiếp ảnh đã phục vụ công tác truyền thông nhanh chóng, hiện đại, có thể truyền hình ảnh trực tiếp lên báo chí, lên các mạng xã hội và trên nhiều nền tảng, thiết bị khác phục vụ cho đời sống hàng ngày. Ngoài ra, công nghệ AI còn dựa vào các tài liệu mô tả để tạo ra những bức ảnh sáng tạo mới. Điều này mở ra cánh cửa cho những trải nghiệm tuyệt vời và khám phá những khả năng mới trong nhiếp ảnh.

   Sau chiến dịch Điện Biên Phủ, nhiếp ảnh chiến tranh ở Việt Nam đã tiếp tục phát triển và trở thành một phần quan trọng trong nghệ thuật và văn hóa của quốc gia. Những nhiếp ảnh gia sau này đã tiếp tục ghi lại các sự kiện lịch sử quá trình giải phóng Miền Nam, thống nhất non sông, xây dựng Tổ quốc và góp phần làm nên một nền nghệ thuật nhiếp ảnh Việt Nam phát triển hội nhập quốc tế mạnh mẽ với sự hỗ trợ từ các tổ chức hội văn học, nghệ thuật chuyên ngành trung ương và địa phương. Chiến dịch Điện Biên Phủ đã tạo ra một điểm khởi đầu tuyệt vời cho những nhiếp ảnh gia tài năng khám phá và phát triển sự nghiệp của mình dưới ngọn cờ của Đảng.

   Nhiếp ảnh còn là một phương tiện lưu giữ kỷ niệm và ghi chép lịch sử quan trọng. Nhờ nhiếp ảnh, chúng ta có thể lưu giữ và tìm hiểu về chiến dịch Điện Biên Phủ qua những bức ảnh lịch sử. Nhiếp ảnh không chỉ là việc ghi lại hình ảnh mà còn là sự kiên nhẫn và sự kiên định của nhiếp ảnh gia. Trải qua những khó khăn và gian khổ trong chiến dịch Điện Biên Phủ, nhiếp ảnh gia đã ghi lại những khoảnh khắc đáng nhớ và quan trọng, gửi gắm bài học về sự kiên nhẫn và quyết tâm trong cuộc sống và công việc.

   Chúng ta càng nhận rõ trách nhiệm của mình làm sao để có các tác phẩm xứng tầm, đỉnh cao như các thế hệ cha anh đã sáng tạo và để lại, đặc biệt là sau Hội nghị Văn hóa toàn quốc tháng 11 năm 2021 và phát biểu của đồng chí Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng tại Lễ kỷ niệm 75 năm Ngày thành lập Liên hiệp các Hội Văn học, nghệ thuật Việt Nam: “Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả, thành tựu, đóng góp to lớn đã nêu trên đây, chúng ta cũng không tránh khỏi những hạn chế, yếu kém cần được khắc phục... Những thành tựu văn học, nghệ thuật mà chúng ta đã đạt được trong những năm qua chưa thật tương xứng với sự nghiệp đổi mới của đất nước. Chất lượng chưa hài hòa với số lượng, chưa có nhiều tác phẩm tạo được sự thu hút, sự quan tâm rộng lớn của công chúng và có sức lan tỏa làm rung động lòng người, còn ít những tác phẩm đỉnh cao, những văn nghệ sĩ lớn”…

Kéo pháo vượt núi tiếp cận chiến trường Điện Biên Phủ (Ảnh: TTXVN)

   Nhìn lại quá khứ, chúng ta có thể rút ra những bài học về sự đấu tranh, tự do và nhân văn, cũng như cảm nhận sự kiên nhẫn và quyết tâm của những người đã tham gia và sống sót qua cuộc chiến này. Chiến dịch Điện Biên Phủ không chỉ là một trang sử quan trọng mà còn là một sự kiện mang tính chất biểu tượng về lòng yêu nước, sự gan dạ và lòng dũng cảm của người lính, của những người nghệ sĩ nhiếp ảnh và dân tộc. Vai trò của nhiếp ảnh trong chiến dịch này là không thể thiếu, những hình ảnh đích thực đã đưa chúng ta trở lại những kỷ niệm gian khổ, ngoan cường, anh dũng, đau thương và hi vọng, nhắc nhớ về truyền thống anh hùng của cha ông.

   Tôi nghĩ rằng những hình ảnh về chiến dịch Điện Biên Phủ lịch sử này có thể không chỉ đơn thuần là bức ảnh mà còn là một tấm lòng, một phần ký ức quý giá của những con người trong hành trình về với Điện Biên hôm nay.