1. Những cống hiến của Lê Quý Đôn cho sự nghiệp giáo dục
Lê Quý Đôn, tên khi còn nhỏ là Lê Danh Phương, tự là Doãn Hậu, hiệu là Quế Đường, sinh ngày 5 tháng 7 năm Bính Ngọ, niên hiệu Bảo Thái thứ 7 (tức ngày 2 tháng 8 năm 1726) ở phường Bích Câu, kinh thành Thăng Long. Ông xuất thân từ một gia đình có truyền thống Nho học. Cha của ông là Lê Phú Thứ – một nhà Nho nổi tiếng. Ngay từ nhỏ, Lê Quý Đôn đã bộc lộ sự thông minh, ham học và sớm nổi danh là một thần đồng. Khi trưởng thành và suốt cả cuộc đời, Lê Quý Đôn đã có những cống hiến lớn ở nhiều lĩnh vực, bao gồm cả lĩnh vực giáo dục trong tư cách là một vị đại khoa, một người học rộng hiểu nhiều, là “túi khôn thiên hạ”.
1.1. Tư tưởng và quan điểm giáo dục của Lê Quý Đôn
Lê Quý Đôn luôn coi giáo dục là nền tảng quan trọng nhất để xây dựng một quốc gia thịnh vượng và bền vững. Ông cho rằng giáo dục không chỉ là việc truyền đạt kiến thức mà còn là quá trình rèn luyện đạo đức, phẩm chất và tinh thần trách nhiệm đối với xã hội: “Đạo chẳng đâu xa mà ngay trong sự vật, sự vật nào cũng có. Đạo xa đến tận trời, đạo lan khắp mặt đất. Đạo gần thì hàng ngày thường ở các công việc của người ta, chẳng công việc gì không có lý của đạo. Đối với đạo ấy, người quân tử không thể không biết. Học đạo cốt là để trau dồi tri thức, học đạo cốt là để phân biệt, ôn cũ để biết mới, đôn hậu để trọng lễ tự nhiên thông suốt, xét kỹ các lẽ, hiểu hết từ tính đến mệnh của trời đất phú cho, tính nghĩa nhập thần rồi đem áp dụng, tất cả đều do sự học hỏi ấy”1.
Theo quan điểm của Lê Quý Đôn, một hệ thống giáo dục toàn diện phải bao gồm cả tri thức học thuật lẫn đạo đức con người. Ông đặc biệt nhấn mạnh vai trò của giáo dục trong việc hình thành nhân cách, xây dựng lối sống lành mạnh và phát triển ý thức công dân. Lê Quý Đôn luôn khuyến khích sự học hỏi suốt đời, đề cao tinh thần tự học, tự nghiên cứu và sự liên tục cập nhật kiến thức trong mọi lĩnh vực. Ông cho rằng một người trí thức không chỉ cần thông thạo kinh điển Nho giáo mà còn phải có hiểu biết sâu rộng về lịch sử, địa lý, thiên văn, toán học, y học và các lĩnh vực khoa học khác. Điều này thể hiện rõ trong các tác phẩm của ông như Vân đài loại ngữ – một bách khoa toàn thư tổng hợp kiến thức nhiều lĩnh vực. Lê Quý Đôn tin rằng sự hiểu biết đa dạng sẽ giúp con người phát triển toàn diện, có khả năng ứng dụng kiến thức vào thực tiễn cuộc sống và quản lý xã hội: “Trong bụng không có được ba vạn quyển sách, trong mắt không có được núi sông kỳ lạ của thiên hạ, thì chưa chắc đã làm được văn”2, “Học kinh phải cho tinh, đọc sử phải cho rộng, làm văn phải bay bướm, làm chính sự phải thông suốt... Đối với con người thì sách Kinh là bạn trau dồi căn bản, sách Sử thì mở mang tài trí”, “Muốn văn chương hay phải chăm đọc sách; đọc sách nhiều, làm văn nhiều, thì tự nhiên văn hay. Ở đời, chưa có ai ít học, biếng nhác làm văn mà nổi tiếng văn hay”3.
Lê Quý Đôn cũng có những quan điểm tiến bộ về việc giáo dục. Giáo dục phải gắn liền với thực tiễn cuộc sống. Ông cho rằng giáo dục phải giúp con người không chỉ nắm vững kiến thức mà còn biết cách áp dụng chúng vào thực tiễn để giải quyết các vấn đề xã hội và phát triển đất nước. Một trong những tư tưởng nổi bật của ông là học phải đi đôi với hành: “Học phải kết hợp với hành – chú trọng cả tri thức và đạo đức – học xưa là vì nay”4 nên phải khảo cứu đến nơi đến chốn... Ông nhấn mạnh rằng việc học tập không chỉ nhằm mục đích tích lũy kiến thức mà còn phải áp dụng được vào thực tiễn. Ông phê phán những người chỉ học sách vở mà không hiểu, không biết cách vận dụng trong cuộc sống hằng ngày. Quan điểm này được ông thể hiện qua câu nói nổi tiếng: “Học vấn chi đạo vô tha, cầu kỳ phóng tâm nhi dĩ hĩ” (trích từ sách Luận Ngữ của Khổng Tử, tạm dịch: Con đường học vấn không có gì khác ngoài việc giải phóng tâm trí). Tư tưởng này đã trở thành kim chỉ nam cho giáo dục, khuyến khích người học không ngừng sáng tạo, tư duy phản biện và áp dụng kiến thức vào các vấn đề thực tế. Theo ông, “Trình Y Xuyên nói: “Đọc sách một thước không bằng làm được một tấc”. Lã Hối nói: “Đọc sách không cần nhiều: đọc được một chữ, đem áp dụng làm việc được một chữ, thế là được”. Đó là cách học của các tiền hiền vậy”5.
Lê Quý Đôn cũng đặc biệt coi trọng giáo dục đạo đức. Ông cho rằng tri thức mà không có đạo đức thì cũng vô nghĩa. Đạo đức phải là nền tảng vững chắc của người trí thức, vì chỉ khi có đạo đức, người học mới có thể sử dụng kiến thức để phụng sự xã hội, đóng góp cho đất nước: “Trước hết phải làm sáng đức sáng của mình, rồi sau mới thân yêu với người thân thích, sau nữa mới đến việc trị nước và làm cho thiên hạ bình yên”6, “Nhân tài dùng được phần nhiều là con cái các nhà đời đời ăn lộc, thế mà ăn ở khinh người có đức, làm trái đạo trời, cũng ở con nhà thế tộc mà ra; bởi thế không thể không có nền giáo dục về đức nghĩa được”7. Trong tác phẩm Kiến văn tiểu lục của Lê Quý Đôn, không có một trang sách cụ thể nào dành riêng để nhấn mạnh sự cần thiết của việc giáo dục đạo đức cho người học nhưng ông thường đề cập đến tầm quan trọng của đạo đức và trách nhiệm của người trí thức trong nhiều phần khác nhau của tác phẩm. Ông cho rằng học trò phải được dạy dỗ về lòng trung thực, lòng hiếu thảo, sự khiêm tốn và tinh thần trách nhiệm đối với cộng đồng và quốc gia.
Lê Quý Đôn rất phê phán sự suy thoái trong giáo dục thời kỳ ông sống, khi mà việc học hành và thi cử nhiều lúc chỉ còn mang tính hình thức. Ông lên án những kẻ học giả dối, học chỉ để lấy danh, không thực sự hiểu biết và không có đóng góp cho xã hội. Ông cho rằng nền giáo dục như vậy không những không tạo ra những người tài năng thực sự mà còn làm suy yếu đạo đức và nhân cách của người học: “Tuổi trẻ làm văn, nên lấy khí hứng làm chủ, không nên bắt chước những giọng bi ai tiều tụy”8.
1.2. Lê Quý Đôn để lại một kho tàng tài liệu học thuật
Lê Quý Đôn đã để lại cho chúng ta một kho tàng tài liệu học thuật đồ sộ, trong đó có nhiều tác phẩm có giá trị giáo dục to lớn. Ông là tác giả của nhiều công trình nghiên cứu trên các lĩnh vực khác nhau như lịch sử, triết học, địa lý, y học và văn hóa.
Ngay từ khi còn nhỏ ông đã có những sáng tác thể hiện ước mơ, hoài bão trong cuộc đời. Tương truyền bài thơ Rắn đầu biếng học của Lê Quý Đôn cảm tác từ lúc sáu tuổi đã thể hiện hoài bão lớn, chí khí lớn trong cuộc đời, có hoài bão xây dựng được sự nghiệp như Khổng Tử và Mạnh Tử.
Một trong những tác phẩm nổi bật nhất của Lê Quý Đôn là Vân đài loại ngữ – một bộ sách tổng hợp và phân loại kiến thức về nhiều lĩnh vực khác nhau. Đây được coi là một trong những bách khoa toàn thư đầu tiên của Việt Nam, cung cấp một nguồn tài liệu phong phú cho việc học tập và nghiên cứu của các thế hệ sau. Tác phẩm này không chỉ có giá trị về mặt tri thức mà còn thể hiện tư tưởng giáo dục toàn diện của Lê Quý Đôn khi ông nhấn mạnh sự cần thiết của việc mở rộng kiến thức ở nhiều lĩnh vực khác nhau để phát triển con người một cách toàn diện.
Kiến văn tiểu lục là một tác phẩm khác thể hiện sâu sắc quan điểm giáo dục của Lê Quý Đôn. Tác phẩm này gồm 8 quyển, “nội dung là những điều ghi lại khi đọc sách, những phần tài liệu có quan hệ đến lịch sử và văn hóa nước nhà: từ các câu châm ngôn xử thế đến phong tục tập quán; từ thổ sản phẩm vật các địa phương đến các danh lam thắng cảnh; từ các thể thức thi cử đến các luật lệ, các tổ chức về binh chế, quan chế; từ truyện tích các thần linh, các cao tăng đến các danh nhân và giai thoại”.
Đại Việt thông sử là bộ sử ghi chép về lịch sử Việt Nam từ thời kỳ Hồng Bàng cho đến thời Lê. Tác phẩm này cung cấp một cái nhìn tổng quan về quá trình phát triển của đất nước qua các thời kỳ. Đây được coi là tài liệu quan trọng để nghiên cứu về lịch sử Việt Nam, được viết bằng lối văn biên niên, tức là sắp xếp các sự kiện theo trình tự thời gian.
Phủ biên tạp lục ghi chép về lịch sử, địa lý, phong tục, tập quán và kinh tế của vùng đất Thuận Hóa và Quảng Nam (Miền Trung Việt Nam) dưới thời Lê - Trịnh. Đây là một trong những tác phẩm địa chí quan trọng nhất của Việt Nam, cung cấp nhiều thông tin chi tiết về vùng đất Miền Trung trong thế kỷ XVIII.
Toàn Việt thi lục là tuyển tập thơ ca của các nhà thơ Việt Nam từ thời Lý, Trần, Lê. Lê Quý Đôn đã biên soạn và phân loại các tác phẩm thơ, cung cấp những phân tích và bình luận về nội dung và nghệ thuật của các bài thơ. Tác phẩm này có giá trị trong việc nghiên cứu văn học cổ Việt Nam, đặc biệt là trong việc tìm hiểu về thơ ca qua các thời kỳ lịch sử.
Quế Đường thi tập là tập thơ với nhiều bài thể hiện quan điểm, suy nghĩ của Lê Quý Đôn về cuộc sống, xã hội và những biến cố lịch sử mà ông đã trải qua.
Thư kinh diễn nghĩa là cuốn sách giải thích và bình luận về Thư kinh – một trong ngũ kinh của Nho giáo. Tác phẩm này thể hiện sự uyên bác của Lê Quý Đôn trong Nho học và góp phần vào việc phổ biến tư tưởng Nho giáo ở Việt Nam.
Quế Đường thi tập là tập thơ với nhiều bài thể hiện quan Những tác phẩm trên thể hiện sự đa dạng và sâu sắc trong tri thức của Lê Quý Đôn, phản ánh tài năng và sự cống hiến của ông đối với văn hóa, khoa học và giáo dục Việt Nam. Ngoài ra, ông còn nhiều tác phẩm khác như: Thánh hiền mô phạm lục, Âm chất văn chú, Quần thư khảo biện...
1.3. Giảng dạy và đào tạo nhân tài
Lê Quý Đôn không chỉ là một nhà nghiên cứu uyên bác mà còn là một nhà giáo dục nhiệt thành, đã trực tiếp tham gia vào công tác giảng dạy và đào tạo nhiều thế hệ nhân tài cho đất nước. Ông là người thầy mẫu mực, luôn hết lòng vì sự nghiệp giáo dục, dành nhiều thời gian và công sức để truyền đạt kiến thức, rèn luyện đạo đức và phẩm chất cho học trò.
Trong vai trò là một nhà giáo, Lê Quý Đôn luôn khuyến khích học trò của mình không chỉ học tập chăm chỉ mà còn phải biết cách tư duy độc lập, sáng tạo và luôn khao khát tri thức. Ông đặc biệt chú trọng đến việc giáo dục nhân cách, coi trọng đạo đức và lòng trung thành với đất nước.
Những học trò do Lê Quý Đôn đào tạo sau này đều trở thành những người có đóng góp lớn cho xã hội và đất nước, điều này minh chứng cho sự thành công trong phương pháp giáo dục của ông. Sự nghiêm khắc trong giảng dạy nhưng đồng thời là sự tận tụy và lòng yêu nghề của ông đã để lại những ấn tượng sâu sắc và tấm gương sáng cho nhiều thế hệ sau.
2. Tôn vinh danh nhân Lê Quý Đôn từ góc nhìn giáo dục - đào tạo
Di sản mà Lê Quý Đôn để lại không chỉ nằm ở các tác phẩm hay tư tưởng mà còn là tinh thần ham học hỏi, trách nhiệm và sáng tạo không ngừng. Thế hệ trẻ Việt Nam hôm nay đang kế thừa và phát huy những giá trị này, đưa đất nước tiến xa hơn trên con đường phát triển. Những di sản ấy không chỉ tồn tại trong sách vở mà còn hiện hữu trong từng hành động, từng suy nghĩ của giới trẻ hôm nay, giúp họ xây dựng một Việt Nam hùng cường, hiện đại và nhân văn. Học hỏi từ ông, thế hệ trẻ hôm nay tiếp tục nâng cao tinh thần học tập, khám phá những chân trời mới của khoa học, công nghệ và tri thức toàn cầu. Sự phát triển của ngành giáo dục và nghiên cứu hiện đại tại Việt Nam với các chương trình đào tạo quốc tế, hợp tác toàn cầu và ứng dụng công nghệ giáo dục hiện đại và hiệu quả chính là minh chứng cho tinh thần ham học hỏi, cầu tiến mà Lê Quý Đôn đã truyền lại.
Tên của Lê Quý Đôn được đặt cho nhiều ngôi trường, từ bậc học phổ thông đến đại học, ở nhiều tỉnh/ thành: Đà Nẵng, Bình Định, Vũng Tàu, Ninh Thuận, Khánh Hòa, Quảng Trị, Điện Biên, Lai Châu, Thành phố Hồ Chí Minh, Hà Nội, Hải Phòng, Quảng Ninh, Thái Bình...
Đặc biệt, Giải Lê Quý Đôn do Sở Giáo dục & Đào tạo Thành phố Hồ Chí Minh và Báo Tuổi trẻ phối hợp tổ chức trên ấn phẩm Khăn Quàng Đỏ, dành cho các em học cấp Trung học cơ sở và cấp Tiểu học. Đây là “một hoạt động vô cùng ý nghĩa, với sự phối hợp chặt chẽ giữa nhà giáo và nhà báo, nhằm chăm sóc đời sống tinh thần và học tập cho các em học sinh”9. Năm học 2022-2023, “Giải Lê Quý Đôn trên ấn phẩm Nhi Đồng và Khăn Quàng Đỏ nhận được bài dự thi của hơn 85.000 học sinh cấp Trung học cơ sở và cấp Tiểu học đến từ Thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh Bến Tre, Bình Dương, Đồng Nai, Cà Mau, Trà Vinh…”10. Năm học 2023-2024, “Giải Lê Quý Đôn trên ấn phẩm Khăn Quàng Đỏ đã thu hút 275.668 bài dự thi đến từ 126 Trường Trung học cơ sở trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh và các tỉnh. Từ con số này, Ban Giám khảo đã chọn ra 595 em, trong đó có 14 em ở tỉnh tham gia đều kỳ, đạt điểm số cao để tham dự vòng thi chung kết với 03 môn thi Toán - Văn - Anh cùng xoay quanh chủ đề Du lịch khám phá Thành phố Hồ Chí Minh”11.
3. Kết luận
Lê Quý Đôn không chỉ là một nhà bác học lỗi lạc mà còn là một nhà giáo dục với những tư tưởng và quan điểm mang tính đột phá, có tầm ảnh hưởng sâu rộng đến nền giáo dục Việt Nam. Những cống hiến của ông không chỉ dừng lại ở việc biên soạn các tác phẩm học thuật quan trọng mà còn ở việc xây dựng một nền tảng giáo dục toàn diện, đề cao đạo đức, kết hợp lý thuyết với thực hành.
Tư tưởng giáo dục của Lê Quý Đôn đã vượt qua giới hạn của thời đại ông sống, trở thành những bài học quý báu cho các thế hệ sau. Những đóng góp của ông đã đặt nền móng cho một hệ thống giáo dục nhân văn, đề cao trách nhiệm của người trí thức đối với xã hội và đất nước. Những người làm công tác giáo dục ngày nay cần tiếp tục học hỏi và kế thừa những tư tưởng sâu sắc này để từ đó xây dựng và phát triển một nền giáo dục Việt Nam vững mạnh, không ngừng tiến bộ và hội nhập quốc tế.
Chú thích:
1, 2, 3, 5, 8 Quế Đường Lê Quý Đôn (biên soạn; Phạm Vũ và Lê Hiền dịch và chú giải, 1973), Việt Nam bách khoa toàn thư Vân đài loại ngữ, Miền Nam xuất bản, tr. 29, 253, 253, 257, 256.
4, 6, 7 Ngô Thế Long, Trần Văn Quyền (dịch, 1993), Kinh thư diễn nghĩa, NXB Thành phố Hồ Chí Minh, tr.37, 72, 357.
9,10http://www.thanhdoan.hochiminhcity.gov.vn/ThanhDoan/webtd/News/36378#:~:text=Theo%20 %C4%91%C3%B3%2C%20gi%E1%BA%A3i%20 L%C3%AA%20Qu%C3%BD,kh%C3%A1c%20 tr%C3%AAn%20kh%E1%BA%AFp%20 c%E1%BA%A3%20n%C6%B0%E1%BB%9Bc.
11 https://www.htv.com.vn/giai-le-quy-don-tren -an-pham-khan-quang-do-san-choi-bo-ich-giupcac-em-hoc-sinh-thcs-kham-pha-tphcm.