Dòng chảy văn học, nghệ thuật Việt Nam đương đại là sự hợp lưu của nhiều loại hình văn học, bộ môn nghệ thuật và đề tài. Với bốn ngàn năm dựng nước và giữ nước của dân tộc, đề tài lịch sử là nguồn cảm hứng bất tận để các văn nghệ sĩ thỏa sức sáng tạo. Rất nhiều tác giả dấn thân vào lĩnh vực này và đã gặt hái được những thành tựu rất đáng ghi nhận ở các thể loại: tiểu thuyết, truyện ngắn, điện ảnh, kịch...

   1. Giải mã lịch sử qua ngôn ngữ văn chương

   Văn học bao giờ cũng là tấm gương ánh xạ của lịch sử. Nhờ đó, lịch sử dân tộc được phản ánh một cách sinh động, gần gũi với đời sống. Tìm hiểu về lĩnh vực này, cần phân biệt hai khái niệm có chung nội hàm viết về quá khứ là tác phẩm lịch sử và tác phẩm dã sử.

   Tác phẩm về đề tài lịch sử là các sáng tác nghệ thuật dựa vào chính sử, theo diễn tiến thời gian với góc nhìn và quan điểm giải mã lịch sử của tác giả. Ở đó, nhà văn bám sát vào các sự kiện và nhân vật có thật.

   Tác phẩm về đề tài dã sử là các sáng tác cùng tái tạo lại lịch sử nhưng không theo diễn tiến của chính sử mà theo quan niệm khác, thường theo cách kể chuyện dân gian, người viết có thể hư cấu, xây dựng thêm nhân vật và sự kiện, tình tiết khác không có trong chính sử nhằm làm nổi bật ý đồ nghệ thuật mình muốn truyền tới bạn đọc.

   Sự phân chia hai khái niệm này chỉ là tương đối vì nhiều khi trong một tác phẩm hay một phần, một chương nào đó của tác phẩm, tùy theo cảm quan nghệ thuật của mình, nhà văn có sự hòa trộn cả chính sử và dã sử.

   Quá khứ có vai trò rất quan trọng đối với mỗi cá nhân, gia đình và dân tộc. Dù viết về đề tài lịch sử theo thể loại nào, các tác giả đều nhằm nuôi dưỡng ở mình và người đọc ý thức gắn kết với lịch sử qua việc làm sống dậy truyền thống yêu nước, đoàn kết dân tộc và tinh thần đấu tranh anh dũng, bất khuất của ông cha. Nhà văn viết về đề tài lịch sử luôn mong muốn lan tỏa tới bạn đọc tình yêu đất nước, con người, niềm tự hào chính đáng về lịch sử của cha ông, bày tỏ niềm ngưỡng mộ, cảm phục và tri ân sâu sắc với các anh hùng cứu nước hoặc những nhà văn hoá lớn của dân tộc. Do có độ lùi thời gian, đọc và nghiên cứu nhiều tư liệu nên khi viết, các tác giả giúp bạn đọc, nhất là những người trẻ tuổi, nhận rõ hơn chân giá trị của quá khứ, để mỗi người sống sao cho xứng đáng với lịch sử, với các bậc tiền nhân.

   2. Một số tác phẩm đương đại về đề tài lịch sử

   Trong các loại hình nghệ thuật về đề tài lịch sử, tiểu thuyết có nhiều ưu thế. Đây là thể loại tự sự có quy mô lớn, nói như nhà văn Nguyễn Đình Thi: tiểu thuyết có sức chứa của một dòng sông, nghĩa là có khả năng tái hiện bức tranh rất đa dạng, đa chiều và cực kỳ phong phú của cuộc sống. Tiểu thuyết giúp người đọc hiểu cụ thể và toàn diện hiện thực cuộc sống và con người các tác giả muốn phản ánh.

   Nhà văn Hoàng Quốc Hải là tác giả có nhiều tiểu thuyết thành công về đề tài lịch sử. Bộ tiểu thuyết Tám triều vua Lý của ông gồm 4 tập, với 2614 trang khổ 15,5cm x 23,2cm. Sáng tạo nên tác phẩm có quy mô đáng nể ấy, nhà văn đã dốc toàn bộ tâm, trí, lực suốt gần hai chục năm với mục đích tri ân các vị vua nhà Lý và gửi tới bạn đọc thông điệp: mỗi tấc đất non sông đất nước này đều thấm máu cha ông. Tiếp đó ông lại viết bộ tiểu thuyết Bão táp triều Trần (6 tập) với trên 3000 trang, giải mã sự ra đời của nhà Trần, trong đó vai trò cốt yếu là của Thái sư Trần Thủ Độ. Sự đạo diễn tài tình của Thái sư đã tránh được cuộc nội chiến nồi da nấu thịt chốn cung vàng điện ngọc. Bộ sách cũng cho thấy triều đại nhà Trần võ công, văn hiến đều hiển hách với ba lần chiến thắng oanh liệt quân xâm lược Nguyên - Mông. Văn hóa triều Trần tồn tại hệ tư tưởng Phật, Nho, Lão cùng phát triển. Với những đóng góp về tiểu thuyết lịch sử, Hoàng Quốc Hải đã đoạt Giải thưởng Bùi Xuân Phái - Vì tình yêu Hà Nội (2008) và Giải thưởng Nhà nước về văn học, nghệ thuật (2017).

   Gương mặt nổi bật khác trong văn học đương đại viết về lịch sử là nhà văn Phùng Văn Khai. Cuốn Phùng Vương (2018), với hơn 600 trang, tác giả đã dựng nên chân dung Phùng Hưng, người anh hùng khởi nghĩa đánh đuổi quân xâm lược nhà Đường, được nhân dân tin yêu gọi là Bố Cái Đại Vương, tôn thờ ông như cha mẹ. Tiếp đó, với 500 trang trong tiểu thuyết Ngô Vương (2018), nhà văn khắc họa chân thực và tỏ lòng ngưỡng mộ trước tâm đức và công trạng hiển hách của Ngô Quyền, người anh hùng dân tộc lãnh đạo quân dân ta làm nên chiến thắng Bạch Đằng lừng lẫy, đánh đuổi quân Nam Hán, lập nên nhà nước phong kiến tự chủ đầu tiên của nước Đại Việt. Điều đáng nể là chỉ trong 6 năm, Phùng Văn Khai cho ra mắt tới 7 cuốn tiểu thuyết. Ở đó, tác giả đã khoác lên lịch sử những tấm áo mới lạ, hấp dẫn. Các vị anh hùng dân tộc được tái hiện và ghi công ngoài Phùng Hưng, Ngô Quyền còn có: Nam đế Vạn Xuân, Triệu Vương phục quốc, Lý Đào Lang vương, Phật Tử định quốc, Trưng Nữ Vương… Bộ tác phẩm ấy có chung cảm hứng tôn vinh các anh hùng cứu nước, lan tỏa tình cảm yêu nước nồng nàn, căm thù và lên án bọn cướp nước phi nghĩa.

   Tiểu thuyết như Cuộc đời xa khuất (2021) của nhà văn Lê Hoài Nam viết về triều đại vua Tự Đức, dù không mang cảm hứng không ca ngợi hay phê phán nhưng vẫn gây được sự chú ý của độc giả. Với 364 trang, tác phẩm tái hiện một giai đoạn lịch sử, chân dung vua Tự Đức cùng một số triều thần và danh thần: Tôn Thất Thuyết, Nguyễn Văn Tường, Phan Thanh Giản, Nguyễn Trường Tộ… Tác phẩm đã truyền tải nhiều thông tin, tư liệu quý, giúp người đọc hiểu rõ công và tội của vị vua và triều thần một cách khách quan.

   Bên cạnh đó, một số tác phẩm tái hiện chân dung gương mặt văn hóa lớn của dân tộc như bộ tiểu thuyết Nước non vạn dặm (gồm 5 tập, đã ra mắt bạn đọc 4 tập: Nợ nước non, Lênh đênh bốn biển; Từ Việt Bắc về Hà Nội, Đường lên Điện Biên) của PGS, TS Nguyễn Thế Kỷ.

   Bộ tiểu thuyết tập trung khắc họa hình ảnh Bác Hồ từ khi còn là cậu bé Nguyễn Sinh Cung, Nguyễn Tất Thành, cùng mẹ Hoàng Thị Loan, cha Nguyễn Sinh Sắc… trong không gian văn hóa các vùng miền từ Bắc tới Nam... cho đến khi trưởng thành về nhận thức, lòng yêu nước, chí căm thù quân xâm lược, nung nấu quyết tâm tìm đường cứu nước rồi trở về lãnh đạo cách mạng Việt Nam.

   Tiểu thuyết Hồ Xuân Hương tiếng vọng (2022) của nhà văn Nghiêm Thị Hằng. Với 350 trang viết, lần đầu tiên trên văn đàn Việt Nam hiện lên chân dung nữ sĩ Hồ Xuân Hương với tài năng thi ca xuất chúng, tính cách mạnh mẽ nhưng duyên phận lại hẩm hiu. Cuộc đời bà là một chuỗi những bi kịch nhưng thơ bà lại thấm đượm tính nhân văn sâu sắc và độc đáo: chan chứa tình yêu thiên nhiên, yêu con người và khát vọng mãnh liệt về nữ quyền, chống lại quyết liệt lề thói cổ hủ của xã hội phong kiến. Cũng lần đầu tiên trong văn học Việt Nam xuất hiện tiếng thơ khẳng định cái tôi đầy bản lĩnh. Nhà văn đã tái hiện sinh động số phận một danh nhân văn hóa và những cuộc tình đẫm nước mắt của bà.

   Tiếp đó phải kể đến tiểu thuyết Nữ sĩ thời gió bụi (2021) của Lê Phương Liên, cuốn Một điểm tinh hoa của PGS, TS Trần Thị Băng Thanh (Viện Văn học). Sau đó không lâu, tác phẩm kịch bản và bộ phim Hồng Hà nữ sĩ của Nguyễn Thị Hồng Ngát ra mắt khán giả (tháng 10/2023). Các tác phẩm ấy có chung nguồn cảm hứng là làm sống lại chân dung nữ sĩ Đoàn Thị Điểm, một trang quốc sắc thiên hương, tài trí, đức độ vẹn toàn. Bà không chỉ sáng tác Truyền kỳ tân phả mà còn là người chuyển ngữ Chinh phụ ngâm của Đặng Trần Côn thành áng thơ Nôm tuyệt bút. Là người phụ nữ toàn bích nhưng sống trong xã hội phong kiến thối nát thời Lê - Trịnh đương thời, cuộc đời bà đầy rẫy những bi thương.

   Các tiểu thuyết viết về danh nhân khác như Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh, Thái Bá Lợi viết về Nguyễn Hoàng qua Minh sư hay Vua Thành Thải của Nguyễn Hữu Nam; bộ Từ Dụ Thái hậu của Trần Thùy Mai (2 tập) cũng chiếm nhiều tình cảm của bạn đọc. Thông reo ngàn hống của Nguyễn Thế Quang viết về danh nhân Nguyễn Công Trứ. Viết về đề tài lịch sử chưa xa, tiểu thuyết Hừng Đông (2016) của PGS, TS Nguyễn Thế Kỷ viết về người cộng sản kiên trung Phan Đăng Lưu đã sống, chiến đấu và hi sinh cao đẹp vì lý tưởng độc lập của Tổ quốc, hạnh phúc của nhân dân. Một số tiểu thuyết khác như Lốc xoáy (2022) của Võ Minh, Trăng lên (2022) của Thế Đức cùng viết về đề tài lịch sử thời cải cách ruộng đất và chiến tranh cách mạng chống Pháp, chống Mĩ. Đặc biệt, những tiểu thuyết Điện Biên Phủ - Bản hùng ca chiến thắng (2022) của Cao Văn Liên, Vầng trăng Him Lam (2023) của Châu La Việt là những tiểu thuyết lịch sử ra đời chào mừng kỷ niệm 70 năm Chiến thắng Điện Biên Phủ đang nóng hổi tính thời sự.

   Ngoài tiểu thuyết, một số truyện ngắn hay viết về đề tài lịch sử tiêu biểu như: Sao sa đất Việt của Trương Ngọc Vui viết về cha con Nguyễn Phi Khanh và Nguyễn Trãi. Nguyễn Thị Lộ của Nguyễn Huy Thiệp viết về người vợ thiếp – người tình tri kỷ của Nguyễn Trãi. Những giọt lệ đỏ thắm của Lê Hoài Nam viết về cuộc tình của công chúa Ngọc Bình (con vua Lê Hiển Tông) với Nguyễn Ánh - Gia Long… Đó đều là những lát cắt lịch sử giúp người đọc hiểu thêm những số phận bi thương và nguyên nhân của bi kịch ấy. Ngoài ra còn kể đến các tác phẩm: Dị hương của Sương Nguyệt Minh; Đêm cuối cùng ở Ngọa Vân của Uông Triều; Trần Quang Diệu của Trần Thị Huyền Trang; Trở về Lệ Chi Viên của Nguyễn Thúy Ái…

   Bên cạnh các tác phẩm tự sự, nhiều tác phẩm kịch bản tiêu biểu về lịch sử ra đời. Rừng trúc của Nguyễn Đình Thi dựng lại một giai đoạn lịch sử của nước ta vào cuối thời Lý - đầu thời Trần. Tuy viết xong từ 1978 nhưng đến năm 2000 tác phẩm mới được công diễn và gây được tiếng vang tại Hội diễn Sân khấu toàn quốc. Nhóm ba tác phẩm kịch bản chèo Bài ca giữ nước, gồm các vở Lý Thánh Tông chọn người tài, Ỷ Lan coi việc nước, Lý Nhân Tông học làm vua cho thấy tài năng sáng tạo của Nghệ sĩ Nhân dân Tào Mạt toả sáng rực rỡ. Lý triều dựng nghiệp là kịch bản của hai tác giả Hoàng Quỳnh và Mai Chi sáng tác dựa trên tiểu thuyết Cái hột mận của nhà văn Lan Khai. Tác phẩm kịch bản Vua Phật của Bùi Hữu Dược kể lại cuộc đời Phật Hoàng Trần Nhân Tông. Vở cải lương Vua Thánh triều Lê của tác giả Lê Duy Hạnh làm sống lại chân dung vua Lê Thánh Tông, vị hoàng đế có công đưa chế độ phong kiến Việt Nam phát triển đến cực thịnh. Gần đây hơn là các kịch bản sân khấu Mai Hắc Đế (2014), Hừng Đông (2016), Hoa lửa Truông Bồn (2018), Ngàn năm mây trắng (2019) của PGS, TS Nguyễn Thế Kỷ. Tác phẩm Mai Hắc Đế làm hiện lên chân dung người anh hùng Mai Thúc Loan, kết tinh sức mạnh của nhân dân, nêu cao truyền thống yêu nước nồng nàn và tinh thần xả thân hi sinh vì độc lập dân tộc. Vở diễn Hừng Đông tái hiện lại cuộc đời, sự nghiệp của nhà cách mạng Phan Đăng Lưu (1902-1942) – người con của xã Hoa Thành, huyện Yên Thành. Với lòng yêu nước thương nòi, ông đã đứng lên làm cách mạng, trở thành người chiến sĩ cộng sản kiên cường, người con ưu tú của quê hương. Suốt cuộc đời, Phan Đăng Lưu đã sống, chiến đấu và hi sinh vì lý tưởng cách mạng, vì độc lập, tự do của Tổ quốc và hạnh phúc của nhân dân. Tấm gương người cộng sản sáng ngời Phan Đăng Lưu mãi mãi được toàn Đảng, toàn dân ta hôm nay và các thế hệ mai sau trân trọng, ghi nhớ và noi theo. Tác phẩm sân khấu Hoa lửa Truông Bồn lấy bối cảnh những năm tháng khốc liệt nhất trong giai đoạn kháng chiến ở Miền Bắc. Truông Bồn khi đó nằm trên tuyến đường chiến lược 15A, xã Mỹ Sơn, huyện Đô Lương. Thực hiện âm mưu phá hủy con đường huyết mạch này, từ năm 1964 đến năm 1968, giặc Mĩ trút xuống mảnh đất này gần 19.000 quả bom các loại, hàng chục ngàn quả tên lửa, tàn phá hơn 200 thôn, làng dọc tuyến đường, sát hại nhiều người dân. Hơn 1.200 bộ đội, thanh niên xung phong, công nhân ngành giao thông, dân quân tự vệ đã chiến đấu và hi sinh. Trong số đó, 13 thanh niên xung phong - trong một nhóm tiểu đội cảm tử gồm 14 người - đã ngã xuống, chỉ vài giờ trước khi Mĩ thực thi lệnh ngừng ném bom ở Miền Bắc. Vở kịch Ngàn năm mây trắng lấy cảm hứng từ câu chuyện kể về nàng Tô Thị trong dân gian; ở đó tác giả trân trọng những chiến binh dũng cảm quên mình bảo vệ quê hương đất nước đồng thời ca ngợi lòng thủy chung, nhân ái, đức tính đảm đang của người phụ nữ Việt Nam.

   Chủ tịch Hồ Chí Minh là nguồn cảm hứng lớn trong văn học, nghệ thuật nói chung, sân khấu đương đại nói riêng. Tác giả Thanh Bình là một trong những cây bút tiêu biểu trong lĩnh vực này. Sau kịch bản Bến đợi (2016) và Dấu xưa (2019), ông viết tiếp một số kịch bản như Khoảng lặng (2021) và Khát vọng Nà Nưa (2022). Các tác phẩm này ra đời làm tái hiện chân dung Hồ Chí Minh, con người có tâm, có tầm vóc của một bậc đại nhân, đại trí nhưng vô cùng dung dị. Tác giả bày tỏ lòng ngưỡng mộ và tri ân sâu nặng với người có công lớn với dân, với nước, đưa đường chỉ lối để cách mạng Việt Nam đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác. Gần đây nhất, kịch bản phim Vầng trăng thơ ấu của nữ tác giả Đặng Thanh Bình - đạo diễn Hồ Ngọc Xum - đã làm sống lại thời niên thiếu của Bác Hồ. Bộ phim cho thấy góc chân thực về tuổi thơ của Bác. Hình ảnh vầng trăng - biểu tượng của tình mẹ gắn với tuổi thơ của cậu bé Nguyễn Sinh Cung là cảm hứng xuyên suốt trong bộ phim đem lại nhiều xúc cảm thẩm mĩ cho người xem. Đáng chú ý hơn cả là sự song hành của bộ tiểu thuyết Nước non vạn dặm (gồm 5 tập) và các vở sân khấu tương ứng với từng tập của bộ tiểu thuyết này (Nợ nước non, Lênh đênh bốn biển...) đều do PGS, TS Nguyễn Thế Kỷ sáng tác, NSND Triệu Trung Kiên đạo diễn, Nhà hát Cải lương Việt Nam thực hiện. Đây là dự án nghệ thuật mang tính sử thi về Chủ tịch Hồ Chí Minh. Các tác phẩm sân khấu này đều có sự kết hợp giữa cải lương và nhiều loại hình âm nhạc truyền thống như dân ca ví dặm xứ Nghệ, ca Huế, bài chòi và dân ca Nam Bộ. Kịch bản và phương thức thể hiện mới mẻ của vở diễn đã tạo nên nhiều cảnh diễn nghệ thuật xúc động, lôi cuốn, thậm chí “lấy nước mắt” của không ít khán giả ở các lứa tuổi khác nhau.

Cảnh trong vở Nợ nước non (Nguồn: https://baotintuc.vn)

   Tóm lại, sáng tác về đề tài lịch sử là thách thức rất lớn với các tác giả. Nếu người viết không đủ tầm, dễ sa vào minh họa lịch sử, tác phẩm sẽ không có chỗ đứng trong lòng khán giả. Quan điểm của nhà thơ Trần Đăng Khoa và không ít cây bút đều cho rằng, viết tiểu thuyết lịch sử rất khó bởi nhân vật, sự kiện lịch sử nhiều người đã biết, nhà văn không thể xuyên tạc, tô vẽ hay làm méo mó lịch sử. Để có tác phẩm thực sự giá trị, nhà văn phải dụng công, đọc nghiên cứu và tìm hiểu kỹ lưỡng tư liệu về giai đoạn lịch sử và nhân vật định viết. Từ đó, hình dung bối cảnh tác phẩm, hư cấu tưởng tượng sao để vừa tôn trọng lịch sử vừa tái hiện bức tranh quá khứ chân thực để cuốn hút bạn đọc.

   Nhà văn Lê Hoài Nam khi viết Cuộc đời xa khuất mong ước “Góp một tiếng nói, một phương pháp lý giải riêng giúp bạn đọc có một cái nhìn tương đối khách quan, cũng là để rút ra những bài học quan thiết trong sự nghiệp bảo vệ Tổ quốc và xây dựng đất nước hôm nay”¹. Mong muốn đó cũng là khát vọng chung của các nhà văn khi lựa chọn đề tài lịch sử. Không ai thay đổi được quá khứ nhưng nếu biết nhìn nhận lịch sử khách quan và khoa học, biết sáng tạo theo cách riêng sẽ làm sống lại truyền thống của ông cha, rút ra được nhiều bài học bổ ích cho cuộc sống hiện tại và tương lai.