Bình Định là một tỉnh ven biển Miền Trung Việt Nam, có bề dày lịch sử và văn hóa, có truyền thống Phật giáo lâu đời. Phật giáo Bình Định bắt đầu từ thế kỷ thứ 2 sau Công Nguyên. Theo sử sách, phật giáo được truyền vào Bình Định bởi các nhà sư Trung Quốc. Cùng với sự phát triển của Phật giáo ở Việt Nam, Phật giáo Bình Định cũng phát triển mạnh mẽ, ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống tinh thần của người dân Bình Định. Tại đây, nhiều ngôi chùa cổ kính có từ lâu đời hay mới được xây dựng đều không chỉ là nơi thờ tự mà còn là những công trình kiến trúc nghệ thuật độc đáo, mang đậm dấu ấn của văn hóa Phật giáo Việt Nam; đặc biệt, có nhiều ngôi chùa mang giá trị lịch sử và nghệ thuật cao như chùa Thiên Hưng, chùa Ông Núi...

    1. Chùa Thiên Hưng

    Chùa Thiên Hưng không chỉ là một chốn tâm linh đặc biệt của người dân Bình Định mà còn là một trong những ngôi chùa nổi tiếng nhất ở khu vực Nam Trung Bộ. Chùa còn có tên gọi trong dân gian là chùa Mục Đồng. Chùa khai sơn năm 1780 do Hòa thượng Thích Liễu Vũ thuộc dòng Lâm Tế đời thứ 37, Hòa thượng tu học tại Tổ Đình Thập Tháp. Chùa Thiên Hưng được xây dựng lại vào năm 2006. Ngôi chùa được thiết kế bởi kiến trúc sư Võ Trọng Nghĩa, với kiến trúc độc đáo, kết hợp giữa phong cách truyền thống và hiện đại. Chùa nằm bên quốc lộ 1A thuộc thị trấn Đập Đá, phường Nhơn Hưng, thị xã An Nhơn, cách trung tâm thành phố Quy Nhơn khoảng 20km.

    Không giống với các ngôi chùa nguy nga, rực rỡ nổi tiếng khác, chùa Thiên Hưng với lối kiến trúc mang phong cách hoài cổ. Vẻ đẹp bình dị tạo nên những chất riêng cho cả ngôi chùa. Kiến trúc chùa Thiên Hưng được xem là đặc sắc nhất nhì “vùng đất võ” bởi sự kết hợp hài hòa giữa phong cách truyền thống của kiến trúc Á Đông và kiến trúc hiện đại ngày nay. Dù không quá lộng lẫy nhưng chùa vẫn toát lên vẻ đẹp trang trọng và cổ kính. Cấu trúc bên trong với rất nhiều công trình đặc sắc đã tạo nên quy mô hoành tráng cho ngôi chùa.

    Đầu tiên là cổng tam quan với lối thiết kế được các nghệ nhân khéo léo chạm khắc các đầu đao cong kèm đầu rồng tạo nên nét trang trọng và uy nghiêm.

    Khu vực chính điện được xây dựng theo kiến trúc truyền thống của Việt Nam với mái ngói cong, được lợp bằng ngói đỏ. Chính điện có ba gian, hai chái, được sơn màu vàng. Gian giữa của chính điện là nơi thờ Phật Thích Ca Mâu Ni, hai bên là tượng hai vị Bồ Tát.

    
Chùa Thiên Hưng (Ảnh: TTNV chụp năm 2023)

    Được mệnh danh là ngôi chùa đẹp nhất Bình Định, chùa Thiên Hưng không chỉ có những công trình kiến trúc đồ sộ và đặc sắc mà còn có khuôn viên mang lại không gian thoáng đãng, bình yên với cánh đồng lúa xanh mướt, hồ nước, ao sen, thảm cỏ vườn lan, cây xanh. Khu vực vườn có Bảo tháp 12 tầng, chiều cao khoảng 40m. Đây là công trình kiến trúc cao nhất của chùa, được xây dựng bằng đá xanh với lối thiết kế khá độc đáo.

    Các chi tiết trang trí kiến trúc ở chùa Thiên Hưng mang đậm dấu ấn của kiến trúc truyền thống kết hợp với những nét hiện đại. Một số chi tiết trang trí kiến trúc tiêu biểu ở chùa Thiên Hưng có thể kể đến như: mái ngói cong được lợp bằng ngói đỏ; cột gỗ được chạm khắc tinh xảo, thể hiện hoa văn và hình tượng rồng; cửa gỗ cũng được chạm khắc tinh xảo, thể hiện hoa văn và hình tượng Phật, Bồ Tát.

    Các tác phẩm điêu khắc ở chùa Thiên Hưng thường được chạm khắc trên các chất liệu như gỗ, đá, đồng... với các chủ đề phong phú, bao gồm: tượng Phật là hình điêu khắc phổ biến nhất, thể hiện hình tượng của Đức Phật Thích Ca Mâu Ni và các vị Phật, Bồ Tát khác; tượng La Hán là những vị đệ tử của Đức Phật Thích Ca Mâu Ni, được thể hiện với các tư thế khác nhau; tượng Hộ Pháp là những vị thần bảo vệ Phật pháp, được thể hiện với các hình tượng oai phong, lẫm liệt; tượng Mẫu là những vị thần bảo hộ cho phụ nữ, thường được thể hiện với hình tượng dịu dàng, phúc hậu; Đài Quan Âm...

Cổng Tam quan chùa Thiên Hưng (Ảnh: TTNV chụp năm 2023)

    Bên cạnh đó, nhiều bức phù điêu được đắp nổi khối, họa tiết các các vị Phật cùng với họa tiết trời mây, hoa lá…, tất cả tạo thành một bức tranh khá ấn tượng và độc đáo.

    Ngoài ra, trên các bàn thờ bên trong chùa còn có các bức tranh thường được vẽ trên các chất liệu như vải, gỗ, tường... với các chủ đề phong phú và đa dạng, bao gồm: tranh thờ Phật là những bức tranh thể hiện hình tượng Đức Phật Thích Ca Mâu Ni và các vị Phật, Bồ Tát khác; tranh phong cảnh là những bức tranh thể hiện cảnh sắc thiên nhiên, mang ý nghĩa giáo dục; tranh hoa sen là những bức tranh thể hiện hình tượng hoa sen, mang ý nghĩa thanh cao, thoát tục.

    Thông qua một vài nét về nghệ thuật trang trí tại chùa Thiên Hưng cho thấy, đây là một ngôi chùa có công trình kiến trúc độc đáo, mang đậm dấu ấn của vùng đất Bình Định. Ngôi chùa là một điểm du lịch hấp dẫn, thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước đến tham quan. Chùa Thiên Hưng là một điểm đến lý tưởng cho những ai muốn tìm hiểu về văn hóa, lịch sử và kiến trúc của vùng đất Bình Định.

Khu chính điện chùa Thiên Hưng (Ảnh: TTNV chụp năm 2023)

Tháp Thiên Ứng chùa Thiên Hưng (Ảnh: TTNV chụp năm 2023)

    2. Chùa Ông Núi (Linh Phong Thiền Tự)

    Chùa Ông Núi là một ngôi chùa cổ nổi tiếng tại Bình Định. Chùa còn có tên gọi khác là Linh Phong Thiền Tự, tọa lạc trên đỉnh Chóp Vung thuộc huyện Phù Cát. Chùa được xây dựng từ những năm đầu của thế kỷ XVIII dưới thời chúa Nguyễn Phúc Chu. Đây là một ngôi chùa có kiến trúc độc đáo và ấn tượng, kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật trang trí truyền thống và nghệ thuật trang trí hiện đại tạo nên một tổng thể hài hòa và cân đối, thể hiện sự tôn kính, ngưỡng mộ của con người đối với Phật pháp.

    Chùa Ông Núi được xây dựng trên một ngọn núi cao, xung quanh là thiên nhiên hùng vĩ tạo nên khung cảnh thanh tịnh, u tịch. Khuôn viên chùa được bố trí theo lối kiến trúc truyền thống của Phật giáo với các công trình chính như:

    Cổng Tam quan là điểm nhấn đầu tiên của chùa. Cổng được xây dựng theo lối tam quan cổ với hai tầng mái lợp ngói âm dương, trên mái có lưỡng long tranh châu. Hai bên cổng là hai pho tượng Hộ Pháp uy nghiêm, bảo vệ cho ngôi chùa. Chính điện là nơi thờ Phật, được bài trí trang nghiêm và thanh tịnh.

    Ngoài ra, trong khuôn viên chùa còn có nhiều công trình kiến trúc khác như: tháp chuông, lầu bát giác... Các công trình này đều được trang trí bằng các họa tiết truyền thống như hoa văn rồng, phượng, hoa sen... thể hiện sự tinh tế, khéo léo của người nghệ nhân. Trong chính điện có tượng Phật Thích Ca Mâu Ni cao 2,5m, đúc bằng đồng. Hai bên tượng Phật là hai pho tượng Bồ Tát Quán Thế Âm và Bồ Tát Đại Thế Chí. Nhà Tổ là nơi thờ cúng vị sư tổ khai sơn chùa. Trong nhà Tổ có tượng thờ Tổ sư Như Nguyệt cùng với các pho tượng Phật, Bồ Tát khác.

    Đặc điểm nổi bật nhất của chùa Ông Núi là tượng Phật Thích Ca Ni Mẫu ngồi cao nhất Đông Nam Á. Đây là một công trình kiến trúc hiện đại mang tính biểu tượng của chùa Ông Núi. Tượng Phật có tổng chiều cao 108m tính cả bệ tượng. Tượng Phật được xây dựng bằng bê tông cốt thép, có chiều cao 69m, đường kính chân tượng 52m. Tượng Phật được đặt trên một tòa sen cao 12m, được làm bằng đá granite đỏ. Tượng Phật được tạc theo thế ngồi trên tòa sen, hướng thẳng ra đầm Thị Nại. Bức tượng được đặt tại lưng chừng núi có độ cao 129m so với mực nước biển, tựa lưng vào núi Bà, hướng mặt ra biển. Có tổng cộng 600 bậc thang từ chân núi lên tới tượng Phật.

    Các công trình kiến trúc khác trong khuôn viên chùa như tháp chuông, lầu bát giác... đều được trang trí bằng các họa tiết truyền thống như hoa văn rồng, phượng, hoa sen... thể hiện sự tinh tế, khéo léo của nghệ nhân.

    Nhìn chung, nghệ thuật trang trí tại chùa Ông Núi tỉnh Bình Định là sự kết hợp hài hòa giữa nghệ thuật truyền thống và hiện đại. Sự kết hợp này đã tạo nên một ngôi chùa vừa mang nét cổ kính vừa mang nét hiện đại. Chính vì điều này mà chùa Ông Núi là một trong những ngôi chùa khá nổi tiếng và đặc biệt của tỉnh Bình Định, là một công trình cần được bảo tồn và giữ gìn cho các thế hệ mai sau.

Kiến trúc chùa Thiên Hưng (Ảnh: TTNV chụp năm 2023)

    3. Kết luận

    Nghệ thuật trang trí hoa văn, họa tiết trên kiến trúc, phù điêu và tranh tượng tại một số chùa tiêu biểu của Phật giáo ở Bình Định hiện nay khá độc đáo và ấn tượng. Nghệ thuật trang trí này thể hiện qua nhiều chất liệu, kỹ thuật, đề tài và màu sắc đa dạng, mang đậm dấu ấn Phật giáo và bản sắc văn hóa địa phương. Bên cạnh đó, thể hiện được nét đẹp văn hóa truyền thống độc đáo, sự tinh tế, tài hoa của các nghệ nhân. Các họa tiết trang trí thường mang ý nghĩa biểu tượng, thể hiện quan niệm của Phật giáo về thế giới và con người. Những hình tượng quen thuộc như tứ linh (long, lân, quy, phượng), hoa sen, hoa mẫu đơn, chữ Vạn... được sử dụng phổ biến trong trang trí. Ngoài ra, các họa tiết mang đậm tính dân gian như hình ảnh cây cối, hoa lá, chim muông... cũng được sử dụng để tạo nên vẻ đẹp hài hòa, sinh động cho các công trình kiến trúc Phật giáo. Nghệ thuật trang trí tại các chùa ở Bình Định được thể hiện qua nhiều chất liệu khác nhau như gỗ, đá, xi măng... với các kỹ thuật điêu khắc, chạm khắc, đắp nổi... tinh xảo.

Cánh cửa chùa Thiên Hưng (Ảnh: TTNV chụp năm 2023)

Phật Bồ Tát chùa Thiên Hưng (Ảnh: TTNV chụp năm 2023)

Đài Quan Âm chùa Thiên Hưng (Ảnh: TTNV chụp năm 2023)

    Nghệ thuật trang trí hoa văn, họa tiết trên kiến trúc, phù điêu và tranh tượng tại một số chùa tiêu biểu của Phật giáo ở Bình Định hiện nay là một di sản văn hóa quý giá, cần được bảo tồn và phát huy. Nghệ thuật này góp phần làm nên vẻ đẹp và giá trị của các ngôi chùa, đồng thời thể hiện tinh thần Phật giáo và bản sắc văn hóa dân tộc Việt Nam nói chung và tỉnh Bình Định nói riêng.

Phù điêu chùa Thiên Hưng (Ảnh: TTNV chụp năm 2023)

Tài liệu tham khảo:
1. Nguyễn Đình Chiến (2007), Nghệ thuật trang trí chùa chiền Việt Nam, NXB Văn hóa - Thông tin.
2. Uông Chính Cương (2002), Mĩ học kiến trúc, NXB Xây dựng.
3. Trần Duy (2001), “Tính thời đại trong nghệ thuật“, Tạp chí Mĩ Thuật, số 46, tr. 41-43.
4. Nguyễn Thị Mỹ Hòa (2017), Kiến trúc chùa chiền Việt Nam: Chức năng và biểu tượng, NXB Xây dựng.
5. Nguyễn Văn Huyên (2020), Kiến trúc chùa chiền Việt Nam: Nguyên lý và hình thái, NXB Xây dựng.
6. Phạm Khải (2003), Mĩ thuật trong kiến trúc xây dựng, NXB Mĩ Thuật.
7. Nguyễn Bá Lân (2007), Kiến trúc chùa chiền Việt Nam, NXB Xây dựng.
8. Lê Xuân Lâm (2017): “Nghệ thuật trang trí trên các chùa ở Bình Định”, Tạp chí Mĩ thuật, số 1, tr. 12-17.
9. Nguyễn Đình Chiến (2012): “Nghệ thuật trang trí chùa chiền Bình Định qua các thời kỳ”, Tạp chí Mĩ thuật, số 4.