Người Pà Thẻn sinh sống chủ yếu ở tỉnh Tuyên Quang và một số huyện của Hà Giang. Tộc người này tự gọi mình là Pà Hưng, một số dân tộc anh em khác thì gọi là Pà Thẻn, là Mèo Lài, Mèo Hoa, Mèo Đỏ. Còn trong những thư tịch cổ xưa thì người Pà Thẻn được nhắc đến với tên gọi Bát Tiên tộc, các học giả người Pháp lại gọi tộc người này là Mán Pa Seng hay Mán Pa Teng. Họ cũng xếp dân tộc Pà Thẻn vào nhóm Mãn cùng người Cao Lan, Sán Chỉ, Sán Dìu, cùng thuộc ngữ hệ Hmông - Dao1. Họ có văn hóa độc đáo và giữ lại nhiều nét văn hóa truyền thống qua nhiều thế hệ. Nghệ thuật thủ công truyền thống đóng một vai trò quan trọng trong cuộc sống hằng ngày của họ như nghề dệt, nghề rèn, nghề mộc... Những nghệ thuật thủ công truyền thống này không chỉ là biểu tượng của sự sáng tạo và kỹ thuật cao của người Pà Thẻn mà còn là cách họ duy trì và truyền bá giá trị văn hóa từ thế hệ này sang thế hệ khác. Tuy nhiên, như nhiều cộng đồng thiểu số khác, người Pà Thẻn cũng đối mặt với những thách thức liên quan đến bảo tồn và phát huy giá trị của nghệ thuật truyền thống trong bối cảnh thế giới hiện đại. Bài viết sẽ đi sâu vào nghề dệt truyền thống của người Pà Thẻn, từ đó đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị nghề dệt truyền thống của người Pà Thẻn.
1. Nghề dệt truyền thống của người Pà Thẻn
Nghề dệt của người Pà Thẻn có từ lâu đời, sản phẩm dệt được nhiều dân tộc xung quanh ưa thích. Công việc này chủ yếu do phụ nữ làm vào thời gian rảnh rỗi, những tháng nông nhàn. Kỹ thuật dệt của người Pà Thẻn thường được thực hiện bằng tay và họ sử dụng các nguyên liệu tự nhiên như len, lụa và sợi cây để tạo ra các sản phẩm dệt.
Trước đây, khi người Pà Thẻn vẫn chưa biết đến cây bông thì nguyên liệu chủ yếu dùng làm sợi là các cây đay, cây lanh. Để có được những sợi lanh dai, người Pà Thẻn thường chọn loại đất pha cát, đất sét ở gần sông, suối để trồng, theo đồng bào, đây là loại đất rất phù hợp cho sự sinh trưởng và phát triển của loại cây này. Đồng bào cho biết họ trồng lanh bằng cách giâm cành, đó là những đoạn cành lanh có độ dài khoảng 20-30cm sát gốc cây. Khi trồng, đồng bào đào hố sâu 15cm, đặt thân cây lanh vào hố rồi lấp đất2. Cách để tạo ra sợi dựa trên các loại cây này là dùng cối hoặc chày để giã đay và lanh ra cho mềm trước khi bắt đầu quá trình làm sợi. Sau khi đã ép để làm mềm sợi, họ dùng guồng để xe các sợi, guồng thu sợi, lăn sợi. Quá trình tạo sợi của người Pà Thẻn thường đòi hỏi kỹ thuật và bí quyết trong việc chọn lựa nguyên liệu và xử lý chúng. Cả quá trình làm sợi và quá trình dệt đều phản ánh tài năng và truyền thống văn hóa đặc biệt của họ.
Sau khi hòa bình lập lại, người Pà Thẻn chuyển từ trồng đay, lanh sang trồng bông. Họ chủ yếu trồng bông ở khu vực gần nhà ở của mình.
Để trồng bông đạt năng suất cao, người Pà Thẻn chọn hạt bông chắc mẩy để làm giống. Do đặc điểm khí hậu, họ chỉ trồng một vụ bông trong năm theo quy trình như sau: ăn Tết xong bắt đầu gieo hạt, giai đoạn cây bông còn nhỏ thì phải chăm sóc kỹ để tạo năng suất cao; sau nửa tháng, xới đất quanh gốc bông tạo độ xốp và thoáng cho rễ bông phát triển; khi bông ra nụ, xới đất ở gốc bông sâu hơn và vun thêm đất để bộ rễ được ăn sâu, hút dinh dưỡng nuôi cây; lúc bông ra hoa, tiếp tục vun thêm đất vào gốc bông và xới nhẹ; giai đoạn bông được 2 tháng rưỡi, bắt đầu bấm ngọn đầu cành và bấm ngọn thân chính nhằm hạn chế sự phát triển về phía ngọn và chiều cao, làm cho cây ra nhiều nụ, quả nặng hơn và chín sớm3.
Cách để tạo ra sợi bông: khi thu hoạch bông về phải mang phơi khô, tách hạt bông ra, sau đó quay thành sợi chỉ.
Đến thời điểm hiện nay, người Pà Thẻn đã dùng các loại chỉ như chỉ khâu mà chúng ta vẫn thường dùng để dệt4.
Khung dệt rất đơn giản, thường được làm bằng gỗ cây xoan rừng. Khung cửi gồm có các bộ phận như con thoi, lược bí để xỏ chỉ và các cây nhỏ để làm cuộn chỉ. Người Pà Thẻn dùng kỹ thuật luồn 2 đến 3 hoặc 4 đến 5 sợi chỉ để tạo ra các hoa văn trang trí trên các bộ váy áo. Hoa văn trên trang phục của người Pà Thẻn thường có hình thoi, hình tam giác, hình rồng, hình con chó, hình con trâu. Nếu nghệ nhân làm giỏi thì thường dệt hoa văn hình con chó trên áo, những nghệ nhân kỹ thuật chưa được tốt thì thường làm hoa văn hình người. Váy của phụ nữ Pà Thẻn thường được dệt hoa văn hình trâu, hình chữ A. Hình con rồng được thêu trên cả váy và áo. Khăn đội đầu của người Pà Thẻn có màu đỏ và màu đen, được dệt tổng hợp các loại hoa văn, hình chữ A thường nối tiếp nhau nhiều hơn. Bộ trang phục của người Pà Thẻn thường có thêm thắt lưng trắng và đen5. Kỹ thuật dệt của người Pà Thẻn được kế thừa từ đời này sang đời khác. Những kỹ thuật truyền thống này không chỉ giữ cho nghệ thuật dệt độc đáo mà còn thể hiện kỹ năng và tình yêu thủ công của họ.
Nếu muốn thêm màu sắc cho vải, người Pà Thẻn thường sử dụng các chất nhuộm tự nhiên từ thảo mộc và cây cỏ, chủ yếu là các loại cây chàm. Để nhuộm sợi thành màu đỏ (tơ), người ta dùng thân của một loại cây rừng có tên là “pa xí mung”, thuộc loại cây thân mềm. Khi lấy về, họ dùng dao chặt nhỏ và cho vào một ống nứa to bên trong có nước và đun khoảng một giờ đồng hồ, sau đó đổ ra chậu và cho sợi vào nhuộm. Còn nhuộm màu vàng (quơ), họ dùng loại dây leo có tên là “tơ ha cung quơ”. Để có màu đen, họ dùng cây chàm (cô gơ) để nhuộm. Sản phẩm của nghề dệt gồm có áo (kẹ ợ), váy (kẹ tinh quơ), khăn (pi si chi), túi (an hi)... Những người trong bản không biết dệt hoặc không có thời gian để dệt thì có thể mua hoặc dùng ngày công để đổi lấy sản phẩm dệt. Chẳng hạn phần hoa văn của chiếc áo có thể đổi bằng một con lợn từ 5-7kg hoặc tương đương với mười ngày công. Hiện nay, do các loại vải có bán rất nhiều nên người Pà Thẻn đa số chỉ còn dệt phần hoa văn trang trí trên váy, áo và khăn, còn vải thì họ đi mua ở chợ. Hầu hết phụ nữ dân tộc Pà Thẻn đều biết dệt và truyền dạy lại cho con cháu mình cách thức dệt để nghề này không bị mai một.
Kết quả khảo sát của nhóm nghiên cứu thuộc Dự án 06 năm 2023 đã đưa ra những con số về thực trạng duy trì, thực hành nghề thủ công truyền thống của dân tộc Pà Thẻn như sau:
Biểu đồ 1: Thực trạng gia đình, cộng đồng dân tộc Pà Thẻn duy trì, thực hành nghề thủ công truyền thống của dân tộc mình (tỷ lệ %)
Kết quả khảo sát về nghề dệt truyền thống của cộng đồng dân tộc Pà Thẻn cho thấy: phần lớn người dân cho biết các gia đình, cộng đồng vẫn duy trì, thực hành nghề truyền thống trước kia chiếm 70.5%; chỉ có 29.5% cho rằng cộng đồng người dân tộc Pà Thẻn duy trì một phần nghề dệt truyền thống.
2. Một số giải pháp bảo tồn và phát huy nghề dệt truyền thống của người Pà Thẻn
Bảo tồn và phát huy nghề dệt của người Pà Thẻn đòi hỏi sự chú trọng từ cả cộng đồng và các tổ chức hỗ trợ văn hóa. Dưới đây là một số giải pháp bảo tồn và phát huy nghệ thuật dệt của người Pà Thẻn:
2.1. Hỗ trợ giáo dục
Tổ chức các khóa học, đào tạo về nghệ thuật dệt truyền thống. Các khóa học có thể bao gồm cả lý thuyết và thực hành để truyền đạt kiến thức và kỹ năng cần thiết. Tạo ra các trường hoặc trung tâm dạy nghề tại cộng đồng để truyền dạy kỹ thuật dệt của người lớn cho thế hệ trẻ. Các chương trình này nên được thiết kế để giúp trẻ em hiểu và yêu nghệ thuật truyền thống. Hợp tác với các trường đại học và viện nghiên cứu để phát triển chương trình nghiên cứu về nghệ thuật dệt của người Pà Thẻn, điều này có thể thúc đẩy nghiên cứu và chia sẻ thông tin về nghệ thuật truyền thống. Cung cấp, hỗ trợ tài chính để học viên có thể tham gia các khóa học và đào tạo mà không gặp khó khăn về chi phí. Thiết lập các chương trình học bổng để khuyến khích và hỗ trợ những người có tài năng trong nghệ thuật dệt. Học bổng có thể được cấp cho những người có đam mê và năng khiếu. Tổ chức các cuộc thi và sự kiện nghệ thuật dành cho cộng đồng, khuyến khích sự sáng tạo và thúc đẩy sự quan tâm từ phía trẻ em, thanh thiếu niên. Hợp tác với hệ thống giáo dục chính quy để tích hợp giáo dục nghệ thuật dệt vào chương trình giảng dạy, giúp học sinh hiểu rõ hơn về nền văn hóa và nghệ thuật truyền thống của người Pà Thẻn. Cung cấp cơ hội thực tập, nghiên cứu cho sinh viên, người quan tâm, tạo điều kiện để họ tìm hiểu nghề dệt truyền thống của người Pà Thẻn từ các nghệ nhân có kinh nghiệm, có thể áp dụng kiến thức đã học vào thực tế và tìm hiểu từ các nghệ nhân có kinh nghiệm.
2.2. Bảo tồn nguyên liệu
Quản lý và bảo tồn nguồn nguyên liệu tự nhiên cần thiết cho nghệ thuật dệt truyền thống, đảm bảo có sợi cây và các nguyên liệu khác để sử dụng. Dưới đây là một số cách để đảm bảo nguồn nguyên liệu tự nhiên cần thiết cho nghệ thuật dệt truyền thống của người Pà Thẻn:
- Tổ chức các hoạt động bảo tồn và trồng cây nguyên liệu, đặc biệt là các loại cây cỏ và cây có sợi mà người Pà Thẻn sử dụng trong quá trình dệt. Việc này giúp duy trì nguồn nguyên liệu ổn định.
- Hỗ trợ các chương trình bảo tồn rừng và thiên nhiên trong khu vực nơi người Pà Thẻn sinh sống để bảo vệ môi trường sống và nguồn nguyên liệu tự nhiên phục vụ nghề dệt.
- Thực hiện nghiên cứu để phân loại và đánh giá các loại cây nguyên liệu phù hợp nhất với nhu cầu dệt của người Pà Thẻn. Điều này giúp họ chọn lựa các loại cây có thể được sử dụng để dệt mà không ảnh hưởng nặng nề đến môi trường.
- Tổ chức các chiến dịch và hợp tác với cộng đồng, chính quyền địa phương để quản lý bền vững và bảo tồn nguồn nguyên liệu. Các biện pháp này có thể bao gồm quản lý rừng, kế hoạch trồng cây và giáo dục cộng đồng về việc duy trì nguồn nguyên liệu dệt.
- Hỗ trợ các chương trình quản lý rừng và nguồn nước để giữ cho môi trường tự nhiên của khu vực duy trì được sự cân bằng và đa dạng sinh học.
- Áp dụng các kỹ thuật sinh học bền vững trong việc trồng cây nguyên liệu để giảm tác động tiêu cực lên môi trường.
- Hỗ trợ các dự án khoa học và nghiên cứu về bảo tồn nguyên liệu, giúp cải thiện kỹ thuật trồng và quản lý nguồn nguyên liệu dệt.
- Tổ chức các chương trình giáo dục cho cộng đồng về tầm quan trọng của việc bảo tồn nguồn nguyên liệu và tác động của họ đối với nghệ thuật dệt truyền thống.
2.3. Kết hợp hiện đại và truyền thống
Kết hợp hiện đại và truyền thống trong việc bảo tồn và phát huy nghệ thuật dệt của người Pà Thẻn có thể là một chiến lược hiệu quả để làm cho nghệ thuật này phù hợp với thị trường hiện đại, đồng thời giữ vững giá trị văn hóa truyền thống. Dưới đây là một số cách có thể thực hiện:
- Thiết kế đương đại với phong cách truyền thống: thiết kế sản phẩm dệt có thể kết hợp các yếu tố đương đại với các mẫu thiết kế và kỹ thuật truyền thống. Điều này giúp tạo ra những sản phẩm mang đậm bản sắc văn hóa nhưng vẫn thu hút được sự quan tâm của người mua hiện nay.
- Sử dụng công nghệ để quảng bá: sử dụng mạng internet và các nền tảng truyền thông xã hội để quảng bá nghệ thuật dệt truyền thống của người Pà Thẻn. Việc này có thể giúp mở rộng thị trường và tăng cơ hội tiếp cận với khách hàng mới cho sản phẩm dệt truyền thống.
- Hợp tác với các nhà thiết kế và nghệ sĩ đương đại: hợp tác với những người làm nghệ thuật đương đại có thể mang lại sự sáng tạo mới cho nghệ thuật dệt truyền thống. Các nhà thiết kế và nghệ sĩ có thể mang đến cái nhìn mới, giúp tạo ra các sản phẩm độc đáo và thú vị.
- Phát triển các sản phẩm đa dạng: không chỉ giới hạn trong việc sản xuất quần áo truyền thống, cần mở rộng sản xuất đến các sản phẩm khác như túi xách, trang trí nội thất hay các sản phẩm thời trang làm đẹp. Điều này có thể giúp mở rộng thị trường tiêu thụ cho sản phẩm dệt truyền thống.
- Xây dựng thương hiệu uy tín: tạo ra một thương hiệu mạnh mẽ và có uy tín trong lĩnh vực dệt truyền thống có thể giúp thu hút sự chú ý và lòng tin của khách hàng. Chất lượng sản phẩm và bảo tồn giá trị văn hóa là quan trọng.
- Hỗ trợ kỹ thuật số và quản lý doanh nghiệp: áp dụng các công nghệ kỹ thuật số để quản lý doanh nghiệp, quảng bá sản phẩm và tối ưu hóa quy trình sản xuất có thể giúp người làm nghệ thuật dệt Pà Thẻn thích ứng với môi trường kinh doanh hiện đại.
Bằng cách này, cộng đồng và các đối tác hỗ trợ có thể cùng nhau bảo tồn và phát huy nghệ thuật dệt của người Pà Thẻn và các cộng đồng truyền thống khác trên thế giới.
3. Kết luận
Việc bảo tồn và phát huy nghề dệt truyền thống đóng vai trò quan trọng ở nhiều khía cạnh, không chỉ bảo tồn nền văn hóa truyền thống mà còn giữ gìn và phát triển kỹ thuật, nghệ thuật dệt truyền thống và cộng đồng xung quanh. Bảo tồn và phát huy nghề dệt truyền thống còn đóng góp tích cực đối với nền văn hóa, kinh tế và sự phát triển bền vững của cộng đồng. Những giải pháp nêu trên là những đề xuất có tính chất tham khảo, giúp các cơ quan quản lý có thêm thông tin, nghiên cứu, triển khai, hiện thực hóa việc bảo tồn và phát huy nghề dệt truyền thống của người Pà Thẻn trong đời sống hiện nay.
Tài liệu tham khảo:
1. Hoàng Thị Cấp (2020), Nét đẹp trong văn hóa truyền thống của một số tộc người ở Hà Giang, NXB Văn hóa dân tộc.
2. Nông Quốc Tuấn (Chủ biên), Đỗ Đức Lợi, Trần Văn Ái, Lục Văn Tư, Ngô Văn Hòe (2004), Văn hóa truyền thống dân tộc Pà Thẻn, NXB Văn hóa dân tộc.
3. Ninh Văn Hiệp (Chủ biên, 2006), Văn hoá phong tục người Pà Thẻn - bảo tồn và phát huy, NXB Văn hoá dân tộc.
4. Hoàng Văn Kiên - Vũ Diệu Trung (Chủ biên), Hoàng Sơn, Bùi Đức Tân, Nguyễn Thu Đào, Lê Minh Hoàng, Mai Văn Tùng, Đinh Xuân Ninh, Đào Thanh Thái, Nguyễn Thị Mỹ, Phan Mạnh Dương, Nguyễn Thị Hảo, Lê Thị Thanh Nguyên (2014), Người Pà Thẻn huyện Quang Bình tỉnh Hà Giang, NXB Lao động.
5. Đặng Thị Quang (Chủ biên, 2014), Văn hoá dân gian dân tộc Pà Thẻn ở Việt Nam (quyển 1, 2), NXB Văn hoá thông tin.
Chú thích:
* Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam.
1 https://mia.vn/cam-nang-du-lich/nhung-net -van-hoa-dac-trung-cua-nguoi-pa-then-o-hagiang-3851.
2, 3 Nguyễn Thị Huyền Nhung (2016), Trang phục của người Pà Thẻn ở tỉnh Hà Giang, NXB Chính trị quốc gia - Sự thật, tr. 54-55, 56.
4, 5 Phỏng vấn chị Tả Thị Vấn.